BEŞİNCİ ÇAĞIRIŞ
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI
MİLLİ MƏCLİSİNİN
V SESSİYASI İCLASININ

PROTOKOLU  № 29

Milli Məclisin iclas salonu.
7 dekabr 2016-cı il.

İclasa Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin
Sədr O.Əsədov  sədrlik etmişdir.

İclasda Milli Məclisin 109 deputatı iştirak etmişdir.

Qeydiyyat (saat 12.18 dəq.)
İştirak edir  100
Yetərsay  83

İclasa dəvət olunmuşlar:

Elçin Əfəndiyev, Azərbaycan Respublikası Baş nazirinin müavini.
Əli Əhmədov, Azərbaycan Respublikası Baş nazirinin müavini.
Əli Həsənov, Azərbaycan Respublikası Baş nazirinin müavini, Qaçqınların və Məcburi Köçkünlərin İşləri üzrə Dövlət Komitəsinin sədri.
İsmət Abasov, Azərbaycan Respublikası Baş nazirinin müavini.
Samir Şərifov, Azərbaycan Respublikasının maliyyə naziri.
Fazil Məmmədov, Azərbaycan Respublikasının vergilər naziri.
Şahin Mustafayev, Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyat naziri.
Səlim Müslümov, Azərbaycan Respublikasının əmək və əhalinin sosial müdafiəsi naziri.
Heydər Əsədov, Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatı naziri.
Mikayıl Cabbarov, Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri.
Oqtay Şirəliyev, Azərbaycan Respublikasının səhiyyə naziri.
Ramin Quluzadə, Azərbaycan Respublikasının rabitə və yüksək texnologiyalar naziri.
Yavər Camalov, Azərbaycan Respublikasının müdafiə sənayesi naziri.
Kəmaləddin Heydərov, Azərbaycan Respublikasının fövqəladə hallar naziri.
Hicran Hüseynova, Azərbaycan Respublikasının Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin sədri.
Tahir Budaqov, Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika  Komitəsinin sədri.
Kərəm Həsənov, Azərbaycan Respublikasının Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsinin sədri.
Elman Rüstəmov, Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı İdarə Heyətinin sədri.
Şahmar Mövsümov, Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunun icraçı direktoru.
Vüqar Gülməmmədov, Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatasının  sədri.
Vaqif Həsənov, Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatasının auditoru.
Firsənd Qurbanov, Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatasının auditoru.
Mehriban Əlişanova, Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatasının auditoru.
Fazil İbrahimov, Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatasının auditoru.
Şahin Sadıqov, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin İqtisadiyyat və maliyyə-kredit siyasəti şöbəsinin müdiri.
Azər Bayramov, Azərbaycan Respublikası maliyyə nazirinin müavini.
Sevinc Həsənova, Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyat nazirinin müavini.
Səfər Mehdiyev, Azərbaycan Respublikası Dövlət Gömrük Komitəsi sədrinin birinci müavini.
Natiq Abbasov, Azərbaycan Respublikası energetika nazirinin müavini.
Vaqif Əliyev, Azərbaycan Respublikası mədəniyyət və turizm nazirinin birinci müavini.
Musa Pənahov, Azərbaycan Respublikası nəqliyyat nazirinin müavini.
Firdovsi Əliyev, Azərbaycan Respublikası ekologiya və təbii sərvətlər nazirinin müavini.
İsmayıl İsmayılov, Azərbaycan Respublikası gənclər və idman nazirinin müavini.
Səyyad Salahlı, Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi sədrinin birinci müavini.

İclasın gündəliyinə aşağıdakı məsələlər daxil idi:

1. Azərbaycan Respublikasının 2017-ci il dövlət büdcəsi haqqında Azərbaycan Respublikası qanununun layihəsi barədə.
2. Azərbaycan Respublikası Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yanında Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun 2017-ci il büdcəsi haqqında Azərbaycan Respublikası qanununun layihəsi barədə.
3. Azərbaycan Respublikasında 2017-ci il üçün yaşayış minimumu haqqında  Azərbaycan Respublikası qanununun layihəsi barədə.
4. Azərbaycan Respublikasında 2017-ci il üçün ehtiyac meyarının həddi haqqında Azərbaycan Respublikası qanununun layihəsi barədə.
5. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 2017-ci il üçün xərclər smetası haqqında.
6. Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatasının 2017-ci il üçün xərclər smetası haqqında.

Aşağıdakı məsələ  müzakirə edilmişdir:

Azərbaycan Respublikasının 2017-ci il dövlət büdcəsi haqqında  Azərbaycan Respublikası qanununun layihəsi barədə.

Çıxış etmişlər:  Oqtay Əsədov, Jalə Əliyeva, Tahir Rzayev, Musa Quliyev, Yevda Abramov, Məlahət İbrahimqızı, Ziyafət Əsgərov, Aqiyə Naxçıvanlı, Elmira Axundova, Ağalar Vəliyev, Tahir Mirkişili, Elçin Quliyev, Əhliman Əmiraslanov, Çingiz Qənizadə, Siyavuş Novruzov, Əflatun Amaşov, Eldar Quliyev, Gövhər Baxşəliyeva, Bahar Muradova, Əli Həsənov, Elman Nəsirov, İqbal Məmmədov, Səməd Seyidov, Sevinc Hüseynova, Elşən Musayev, İlham Məmmədov, Mirzəcan Xəlilov, Rauf Əliyev,  Mikayıl Cabbarov,  Şahin Mustafayev, Samir Şərifov

Azərbaycan Respublikası
Milli Məclisinin Sədr
O.ƏSƏDOV

MİLLİ MƏCLİSİN İCLASI

7 dekabr  2016-cı il. Saat 12.

Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Sədri
O.Əsədov sədrlik edir

Sədrlik edən. Xoş gördük, hörmətli millət vəkilləri, hörmətli hökumət üzvləri! Xahiş edirəm, qeydiyyatdan keçəsiniz.

Qeydiyyat (saat 12.18 dəq.)
İştirak edir  100
Yetərsay  83

Çox sağ olun, yetərsay var. Dünənki siyahı ilə iclasımıza davam edirik. Jalə Əliyeva buyursun.
J.Əliyeva. Təşəkkür edirəm. Hörmətli Sədr, hörmətli millət vəkilləri, hökumət üzvləri və media mənsubları! Hamımıza məlum olan  həqiqəti bir daha vurğulamaq istəyərdim. Biz bütün dünyanın içərisində olduğu iqtisadi burulğanın təsirini, onun mənfi fəsadlarını ölkədə aparılan uğurlu və düzgün siyasət nəticəsində minimuma endirməyə nail olduq. Biz təqribən 10 il bu böhranı ölkəmizdən uzaq tutduq. Amma bütün cəhdlərimizə baxmayaraq, bu böhran beynəlxalq iqtisadi sistemin bir parçası olan Azərbaycandan da yan keçmədi. Bununla belə dayanıqlı iqtisadi inkişafın təmin olunması üçün cənab Prezidentin rəhbərliyi altında bu gün də müvafiq tədbirlər görülür. Müzakirə etdiyimiz büdcə layihəsi də həmin tədbirlər planının icrasının tərkib hissəsi və hətta deyə bilərik ki, onurğa sütunudur. Əlbəttə, necə deyərlər, kəmərləri sıxmağımızın və bu müvəqqəti çətinliklərin aradan qaldırılması üçün dövlətimizin yanında olmağımızın, cənab Prezidentə yardımçı olmağımızın vacibliyini hər birimiz dərk edirik. Bu baxımdan yanaşdıqda təqdim olunan layihəni birmənalı olaraq dəstəkləyirik. Lakin, eyni zamanda, həllini gözləyən bir sıra məsələlər var ki, mən onları səsləndirməyi əhəmiyyətli hesab edirəm. Vaxt darlığını nəzərə alaraq bəzi fikirlərimi tezisvari şəkildə deyəcəyəm.
Bu yaxınlarda cənab Prezident ölkədə sosial evlərin tikilməsi üçün sərəncam verdi. Bu, sözün əsl mənasında, vətəndaşa, az təminatlı ailələrə böyük bir töhfə və qayğı kimi qiymətləndirilməlidir. Eyni zamanda, bu, cənab Prezidentin həssaslığından xəbər verən bir məsələdir. Lakin biz bu həssaslığı həmin sərəncamdan irəli gələn vəzifələri yerinə yetirməli olan əlaqədar təşkilatlardan və icra orqanlarından da gözləyirik. Arzu edirik ki, büdcənin gərginliyi sosial evlərin tikilməsi ilə bağlı  işləri ləngitməsin.
Həlli vacib məsələlərdən digəri icbari tibbi sığorta ilə bağlıdır. Doğrudur, artıq ölkəmizin bir neçə rayonunda pilot layihələrə başlanılıb. Lakin əhalinin xüsusi ilə aztəminatlı təbəqəsinin sosial müdafiəsinin əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil edən tibbi sığortanın bütün ölkədə ən qısa zamanda təmin edilməsinin prioritet məsələlərdən biri kimi nəzərdə tutulmasını xahiş edirik.
Digər bir məsələ. Təəssüflər olsun ki, bu gün ölkədə hələ də məişət zorakılıqları  baş verir. Ailə münaqişələri zamanı ən çox zərər görən qadınlar və uşaqlar olur. Həyat yoldaşı tərəfindən hücuma məruz qalan, dəfələrlə xəsarət alan qadın çox vaxt getməyə yeri olmadığı üçün bu işgəncələrə dözmək məcburiyyətində qalır. Təəssüflər olsun ki, bəzən bu vəziyyətin sonu kədərli bitir. Biz bunu daha əvvəlki illərdə də səsləndirmişdik. Bu məqsəd ilə yeni dövlət sığınacaqlarının və yardım mərkəzlərinin açılması cəmiyyətimizin sağlamlaşdırılmasına xidmət edərdi. Mədəniyyətin inkişafı və təbliği üçün büdcədən ayırmalarda bu sahəyə diqqətin ayrılmasını xahiş edirik.
Mən, eyni zamanda, bütün sahələr kimi, Azərbaycanda durmadan inkişaf edən nəqliyyat sektoru haqqında da danışmaq istərdim. Tranzit imkanları, yük daşımaları və bu sahədə əldə olunan dividentlər haqqında fikirlərimi yürütmək istəyirəm. Ölkənin strateji coğrafi mövqeyindən səmərəli istifadə etməklə tranzit və nəqliyyat xidmətlərinin inkişafı və ölkədə loqistika mərkəzlərinin qurulması unikal coğrafi mövqeyə malik olan Azərbaycanı regionun iqtisadi mərkəzinə çevirmək və tranzit marşrutlarından faydalanmaq imkanı yaradır. Bu imkanlardan maksimum dərəcədə istifadə etmək üçün logistika sahəsinin inkişaf etdirilməsi, yeni logistik məhsulun ortaya çıxarılması günün tələbidir. Bu baxımdan məsələyə kompleks şəkildə yanaşmaq, infrastruktur layihələr həyata keçirmək və yaxud mövcud olanları tamamlamaq, yeni avadanlıqların alınmasını təmin etmək, bu prosedurları sadələşdirmək kimi məsələlərin həll edilməsi əhəmiyyətlidir. Bu məsələlərin həlli xarici iş adamları tərəfindən ölkəmizə sərmayə yatırımının səmərəsini də artıra bilər. Hər birimizə məlumdur ki, beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinə çıxış və daxili infrastrukturun mükəmməl olması xarici investorları özünə cəlb edən amillərdəndir.
Digər tərəfdən bu sahənin inkişafının turizmin çiçəklənməsinə verəcəyi töhfəni də yaddan çıxarmamalıyıq. Məsələn, Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolunun inşası başa çatdıqdan və yaxud Azərbaycan–İran dəmir yolları birləşdirildikdən sonra bunun Azərbaycanın turizm imkanlarına  pozitiv təsir edəcəyini görməmək, əlbəttə ki, mümkün deyil. Eyni zamanda, Bakı dairəvi dəmir yolunun, Bakı hava limanına qədər yolun nəzərdə tutulan inşası həm Azərbaycan vətəndaşlarının, həm də ölkəmizə gələn turistlərin rahat və çevik hərəkət etməsinə imkan yaradacaq. Gələcəkdə isə Azərbaycanın bütün turizm məkanlarına dəmir yolu servisinin təşkili, yeni yolların salınması haqqında da düşünmək olar. Bu addımlar,  eyni zamanda, birmənalı olaraq yeni məşğulluq imkanlarının yaranmasına yol açacaqdır. Bu məqsəd ilə, əlbəttə ki, büdcədə müəyyən ayırmalar nəzərdə tutulubdur. Lakin bütün sadaladığımız məsələlərin kompleks həllinə nail olmaq üçün dünənki çıxışlarda da bu fikirlər səsləndi. Bu sahəyə yetərli miqdarda vəsaitin ayrılması lazımdır.
Mən sonda seçicilərdən daxil olan təşəkkür məktubları haqqında da söz demək istəyirəm. Bu günlərdə dövlət başçısı İlham Əliyev və ölkənin birinci xanımı Mehriban xanım Əliyeva regionlara növbəti səfərləri çərçivəsində deputatı olduğum Zərdab rayonuna səfər etdilər. Bu, cənab Prezidentin son illər ərzində həmin rayona dördüncü səfəri idi.  Prezidentin bu rayona bütün səfərləri onlarla əhəmiyyətli dövlət müəssisəsinin, yeni məktəb binalarının, yolların, mərkəzlərin, obyektlərin açılması ilə hər zaman yadda qalıb. Bu dəfəki səfəri isə Zərdab Rayon Mərkəzi Xəstəxanasının əsaslı təmirdən sonra açılışı ilə yadda qaldı. Uzun illər baxımsız vəziyyətdə qalan həmin xəstəxananın  müasir standartlara cavab verən modern bir müalicə və tibb mərkəzinə çevrilməsi, əlbəttə, vətəndaşımıza verilən dəyərin və uğurla həyata keçirilən sosial siyasətin daha bir nümunəsidir.
Mən, eyni zamanda, deputatı olduğum ucarlı seçicilərimin də təşəkkürlərini sizə çatdırmaq istəyirəm. Mən bu günlərdə həmin rayonun bir qrup tibb işçisindən  məktub almışam. Belə ki,  bir müddət əvvəl “Azərbaycan Dəmir Yolları” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin tabeliyində olan tibb müəssisələri özəlləşdirməyə çıxarılmışdı. Həmin müəssisələr özəlləşdiriləcəyi təqdirdə orada çalışan 3029 nəfərin işsiz qalma təhlükəsi yaranmışdı. Eyni zamanda, həmin tibbi personaldan 40 nəfər özəlləşdirilməli olan Ucar xəstəxanasında çalışırdı. Lakin məhz ölkə Prezidenti İlham Əliyevin ölkədə işsizliyə qarşı apardığı islahatlara dəstək olaraq Baş nazir Artur Rasizadə tərəfindən sərəncama müvafiq dəyişikliklər edilib və həmin tibb müəssisəsinin özəlləşdirilməsinin qarşısı alınıb. Hökumət tərəfindən atılmış bu mühüm addıma görə, əlbəttə, birinci növbədə ölkə Prezidenti İlham Əliyevə  və eyni zamanda, çox hörmətli Artur müəllimə minnətdarlığımızı çatdırmaq istəyirəm. Mən sonda bir daha 2017-ci ilin dövlət büdcəsini dəstəklədiyimi bildirirəm və bütün millət vəkillərini bu layihəyə səs verməyə dəvət edirəm. Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm.
Sədrlik edən. Sağ olun. Hörmətli millət vəkilləri, əvvəldən sizə demədim, mənə elə gəlir ki, bu gün biz birinci məsələnin müzakirəsini başa çatdıracağıq. Müzakirələrdən sonra maliyyə nazirinə, iqtisadi inkişaf nazirinə və ya çıxış etmək istəyən hər hansı nazirə söz verərik,  sabah isə gündəliyin o biri məsələlərinə baxarıq. Ona görə çıxışların vaxtını dəyişmirik, olduğu kimi saxlayırıq. Çalışın, bir az konkret olun ki, çox millət vəkili çıxış edə bilsin. Tahir Rzayev buyursun.
T.Rzayev. Çox sağ olun. Hörmətli Sədr, hörmətli hökumət üzvləri və deputat həmkarlarım! Azərbaycan Respublikasının 2017-ci il dövlət büdcəsinə müxtəlif prizmalardan yanaşmalar mövcuddur. Açıq fikirli insanlar büdcəyə mövcud reallıqdan qiymət verdikləri halda, bəzi qüvvələr bundan siyasi məqsədlər üçün istifadə etməyə çalışırlar. Dünyada baş verən hadisələri dərindən təhlil edərək qiymətləndirənlər yaxşı bilirlər ki, digər regionlarda olduğu kimi, ölkəmizdə yaranan müəyyən iqtisadi çətinliklər, büdcənin azalması bəzi iri dövlətlərin siyasi oyunlarının, kiçik dövlətləri öz mənafelərinə tabe etdirmək cəhdlərinin nəticəsində meydana gəlmişdir. Azərbaycan 25 ildən çoxdur ki, öz torpaqlarını erməni təcavüzkarlarından azad etmək uğrunda mübarizə aparır. Ordumuzun təmin olunmasına, yeni silahların alınmasına, qaçqın və köçkünlərin həyat şəraitinin yaxşılaşmasına, sərhədlərimizin möhkəmlənməsinə külli miqdarda vəsait sərf olunur. Torpaqlarımızın bir hissəsinin işğal altında olması, əkilib-becərilməməsi iqtisadiyyatımıza xeyli ziyan vurur. Əgər bu amillər olmasa idi, sosial məsələlərə milyardlarla əlavə vəsait ayrılmış olardı. Dünyada baş verən iqtisadi böhran, neftin qiymətinin aşağı düşməsi, dolların bahalaşması, münaqişələr, müharibə ocaqlarının yaranması Azərbaycandan da yan keçə bilməzdi.
Bu gün Azərbaycan Prezidentini, xalqımızı Qarabağ problemi, torpaqlarımızın, qaçqın və köçkünlərimizin taleyi daha çox düşündürür. Aprel döyüşləri zamanı xalqın bütünlüklə öz rəhbərinə, orduya dəstək verməsi, mübarizə əzmi bunu aydın göstərdi. Ölkədə hökm sürən ictimai-siyasi sabitlik, insanların sərbəst, dinc, qorxusuz yaşayışı ən böyük iqtisadi-siyasi nailiyyətdir. Bu sabitliyi qoruyub saxlamaq iqtisadiyyatımızın gələcək inkişafı, büdcənin artırılması üçün əsasdır. Ancaq biz dövlət büdcəsinin vəziyyətini tamamilə xarici amillər və dünyada baş verən hadisələr ilə əlaqələndirsək, səhv edərik. Məruzə və çıxışlarda büdcə ilə əlaqədar bir çox məsələlərə aydınlıq gətirildi, faktlar açıqlandı. Deyilənləri təkrar eləmək deyil, müəyyən məsələlərə münasibətimi bildirmək istəyirəm.
Birincisi, büdcənin qəbul olunmasına səs verəcəyəm. Çünki o, mövcud reallıqları özündə əks etdirməklə vəziyyətdən çıxmağın gələcək yollarını göstərir, sosialyönümlüdür. Ancaq bəzi vəzifə sahiblərinin büdcəyə qənaət etmək yolunu işçiləri ixtisar etməkdə görmələri məni çox narahat edir. 140–150 manatlıq ştatları ixtisar edib, insanları işsiz qoyanlar digər tərəfdən yüksək əmək haqqı ilə özlərinə neçə-neçə müşavir, köməkçi, xidmətçi təyin edənlər, bahalı xidməti maşınlar alanlar, dəbdəbəli inzibati binalar tikdirənlər büdcəyə qənaət etmirlər. Əksinə, insanlara sayğısızlıq göstərirlər, vəzifələrindən sui-istifadə edirlər. Yüzlərlə xadimənin, sürücünün, gözətçinin, kitabxanaçının illik əmək haqqı büdcədə çox cüzi olsa da,  neçə-neçə ailənin çörək puludur. Bu pulu kəsmək insafsızlıq olardı. Azmaaşlı ştatları ixtisar edib, insanları işsiz qoymazdan əvvəl büdcə xərclərinə nəzarəti artırmaq, israfçılığın qarşısını almaq lazımdır. Əslində, insanların məşğulluğunu təmin etmək üçün əmək haqqı az olsa da, iş yerlərinin, xidmət sahələrinin sayı artırılmalıdır. Özəl sektor inkişaf etdirilməlidir. Kiçik sahibkarlığa, azad ticarətə yaşıl işıq yandırılmalıdır. Tikinti sektorunun inkişafı büdcəyə əlavə vəsaitin cəlb edilməsinin səmərəli yoludur. Şəhər ətrafında müəyyən massivlər ayırıb orada planlı şəkildə insanlara fərdi evlər tikmələri üçün imkan yaradılsa, bu, vətəndaşların mənzil təminatında, məşğulluğunda, həm də büdcəyə külli miqdarda vəsaitin daxil olmasında mühüm rol oynaya bilər.
Büdcə kəsirinə ayrılan vəsaitin bir neçə dəfə azaldılması yaxşı hal deyil. Bu, yüzlərlə gəncin ümidini qırmaq, marağını söndürmək, neçə-neçə layihənin qarşısını almaq deməkdir. Büdcənin formalaşması və artımı tapşırılan işə məsuliyyəti, çevik idarəetmə mexanizmini, münasibətlərin düzgün qurulmasını, hakimiyyətin yerlərdə möhkəmlənməsini tələb edir. Regional idarələrin yaranması idarəetmə sistemində bir islahatdır və dəyərləndirilməlidir. Ancaq yaradılan bəzi regional idarələr yerli hakimiyyət orqanlarını eşitmirlər. Biz sərbəst idarələrik, rayona tabe deyilik deyərək istədikləri kimi hərəkət edirlər. Bu, yolverilməzdir. Biz hamımız dövlətə və xalqa xidmət etməliyik. Elə bilirəm ki, bu sahədə süründürməçiliyə son qoyulmalıdır. Bir məsələnin mərhələli həlli işə xeyir vermir. Bu gün söhbət rayonların özünümaliyyələşdirməsindən, büdcəyə qənaətdən, qeyri-neft sektorunun, xüsusilə kənd təsərrüfatının, sahibkarlığın inkişafından gedirsə, yerli hakimiyyət orqanları ilə səmərəli işləmək və ərazidə işlərə hərtərəfli nəzarət etmək üçün lazımi imkan yaradılmalıdır. Dövlət büdcəsi hər bir vətəndaşın, vəzifəli şəxsin dövlətə və öz işinə münasibətinin göstəricisidir. Bu həm də dövlət rəhbərinin qayğısına və etimadına sədaqətin ifadəsidir. Hər bir kəs bu qayğı və etimadı qiymətləndirməyə, həm də doğrultmağa borcludur. Diqqətinizə görə çox sağ olun.
Sədrlik edən. Sağ olun. Musa Quliyev.
M.Quliyev. Hörmətli cənab Sədr, hörmətli millət vəkilləri, hörmətli hökumət üzvləri və qonaqlar! 2017-ci ilin dövlət büdcəsi layihəsi “Büdcə sistemi haqqında” Qanunun tələblərinə uyğun şəkildə hazırlanıb. Bu büdcə mövcud reallıqlar, neft gəlirlərinin azalması, dünyada davam edən və getdikcə dərinləşən iqtisadi böhranın Azərbaycan iqtisadiyyatına təsirini nəzərə almaqla hazırlanan yığcam bir büdcədir. Belə büdcənin hazırlanması, doğrudan da, peşəkarlıq tələb edir. Bütün parametrlər və təsirlər nəzərə alınaraq elə bir büdcə formalaşdırılmalıdır ki, həm Azərbaycan iqtisadiyyatı inkişaf eləsin, həm sosial müdafiə təmin olunsun, həm hərbi qüdrətimiz artırılsın, həm də ölkənin beynəlxalq imicinə müsbət təsir edən addımlar atılsın. Bunlar hamısı bizim büdcədə yığcam şəkildə öz əksini tapıb. Belə büdcənin hazırlanmasında əməyi olan hər kəsə, xüsusilə Maliyyə Nazirliyinin peşəkar kollektivinə minnətdarlığımı bildirirəm. Büdcə ilə bağlı Hesablama Palatası bizə çox dəyərli bir rəy hazırlayıb veribdir. Mən deyərdim ki, Hesablama Palatasının son illərdəki fəaliyyəti xüsusilə təqdirəlayiqdir. Bu gün bizə təqdim edilən layihə, doğrudan da, elmi əsaslara və ciddi təhlilə söykənən layihədir və buna görə Hesablama Palatasına minnətdarlıq edirəm. Yeri gəlmişkən, dünən cənab Prezident sərəncamla Hesablama Palatasının yaranmasının 15 illiyi ilə əlaqədar bir qrup işçini təltif etdi. Onları da təbrik edirəm.
Büdcəmizin gəlirləri və xərclər ötən illərə nisbətən azalmışdır. Amma hər şey balanslı şəkildə müəyyən edilmişdir. Şübhəsiz ki, biz  gələcək illərdə daha geniş büdcə tərtib etməkdən ötrü,  rifah halını yüksəltməkdən ötrü büdcənin artırılması barədə düşünməliyik. Bu barədə cənab Prezident həm hökumətə, həm də dövlətə yol göstəribdir. Bu yol artıq qeyri-neft iqtisadiyyatı yoludur. Qeyri-neft iqtisadiyyatının inkişafı ilə bağlı, hesab edirəm, kənd təsərrüfatının, nəqliyyat sektorunun, ipoteka sektorunun, turizm sektorunun,  yüngül sənayenin inkişafına ciddi fikir verilməlidir. Cənab Prezidentin dünən imzaladığı fərmanla milli iqtisadiyyatın  əsas sektorlarının inkişafı üzrə yol xəritəsi də bu məqsədə xidmət edir. Büdcədə sosial xərclər 40,3 faiz təşkil edir və ötən ilin büdcəsindən faiz nisbətində yüksəkdir. Bu da onu göstərir ki, Azərbaycan hökuməti, Azərbaycan Prezidenti xalqın sosial müdafiəsini öz daxili siyasətində prioritet istiqamət kimi nəzərdə tutub. Gələn ilin yığcam büdcəsinin içərisində belə sosial müdafiə xərclərinin artırılması Azərbaycan vətəndaşının, sadə Azərbaycan insanının sosial rifahının artmasını təmin edəcəkdir.
Ünvanlı sosial yardım ilə bağlı mən öz təklifimi söyləmək istəyirəm. Keçən illərdə də bu məsələlər həm hökumətin hesabatında, həm də büdcədə müzakirə olundu. Düşünürəm ki, ünvanlı yardım proqramlarından  imtina etmək vaxtı gəlib çatıbdır. Konkret ünvanlılıq tələb edən pensiyaların, əlil müavinətlərinin və uşaq müavinətlərinin üzərinə bu vəsaiti gəlməklə biz daha konkret və yığcam sosial müdafiəni təmin edə bilərik. Ünvanlı sosial yardım proqramları bütün dünyada sosial müdafiənin bir keçid proqramı kimi tətbiq olunur. Azərbaycanda da  hesab edirəm ki, artıq hökumət bu barədə düşünməlidir. Çünki nə qədər şəffaf işləsə də, – Səlim müəllimin bu barədə çox ciddi cəhdlər və uğurları da var, –  etiraf olunmalıdır ki,  ortada bir insan amili var. Bu insan amili olduğuna görə, istənilən halda büdcədən yayınmalar, kənarlaşmalar, ünvanına çatmayan ödənişlər  ortaya çıxır.
Səhiyyə ilə bağlı söyləmək istəyirəm. Səhiyyədə neçə illərdir uğurla davam edən islahatlar yaşadığımız ildə də davam etdi, 500-dən çox səhiyyə müəssisəsi tikilərək müasir avadanlıqlarla təchiz olundu. Səhiyyənin idarə edilməsi modernləşdi və bu gün fəxrlə deyə bilərik ki, dünyadakı ən mürəkkəb əməliyyatlar Azərbaycan klinikalarında da aparılır. Səhiyyədə 13 proqram üzrə maliyyələşmə bu il də davam edəcəkdir. Ötən il büdcədə 137 milyon manat nəzərdə tutulmuşdusa, bu il həmin proqramlar üzrə 146 milyon manat vəsait nəzərdə tutulub ki, bu da  sosial əhəmiyyətli xəstəliklər üzrə bizim apardığımız fəaliyyətin daha da yaxşılaşmasına gətirib çıxaracaq.
Mən burada bizim hörmətli deputat həmkarlarımızın, o cümlədən Qənirə xanımın qaldırdığı koxlear implantasiya ilə bağlı məsələyə də öz münasibətimi bildirmək istəyirəm. Uşaqların anadangəlmə lal-karlığının aradan qaldırılması ilə əlaqədar keçən dəfə də söylədik, amma büdcədə, görünür, bu işin həyata keçirilməsinə imkan tapılmadı. İldə 100–150 uşağın bu əməliyyata ehtiyacı var və bu, çox vacibdir. Çünki biz bu işi görmədikdə 3 yaşından sonra artıq bu uşaqlar lal-kar və ömürlük əlil olurlar. Hesablasaq, ildə bu uşaqların pensiyalarına çəkilən xərc bunların implantasiyası üçün çəkilən xərcdən on dəfələrlə çox olur. Həmin bu proqramların içərisində uşaqların dispanserləşdirilməsi üçün 4,5 milyon manat vəsait nəzərdə tutulub. Ana və uşaqların sağlamlığının yaxşılaşdırılması üzrə dövlət proqramı üçün də 3 milyon manat vəsait nəzərdə tutulub. Onların hərəsindən 1 milyon götürüb həmin vəsaitlə bu koxlear implantasiyanı həyata keçirmək olar.
Burada bizim deputat həmkarlarımızın dediyi bir fikrə də öz dəstəyimi vermək istəyirəm. Dəmir Yolu Xəstəxanası və Neftçilər Xəstəxanası  özəlləşdiriləcək və onlarla əlaqədar maliyyə nəzərdə tutulmayıb. Amma bizim Əmək Məcəlləsinə görə işçi ixtisarla və ya müəssisənin bağlanması ilə əlaqədar işdən çıxarılırsa, iki ay öncədən ona xəbərdarlıq edilir ki, iş yeri tapsın və iki aylıq maaşı ona əvvəlcədən verilir. Bu məsələ necə həll olunacaq? Çünki büdcədə bu vəsait nəzərdə tutulmayıb. 3500-ə yaxın da tibb işçisi var. Tibb işçiləri də bilirsiniz ki, gedib ayrı sahədə  işləyə bilməzlər. Bunlar ancaq həkim və tibb bacısı peşəsində işləməlidirlər. Bu iş tapmaq o qədər də asan olmayacaq, xüsusən də Bakı şəhərində. Bu məsələyə, hesab edirəm ki, hökumət aydınlıq gətirsə idi, yaxşı olardı.
Gəncə ilə bağlı bir neçə təklifimi irəli sürmək istəyirəm, o bölgədən  olan deputat həmkarlarımla da məsləhətləşdik. Yüngül sənaye, şübhəsiz ki, ölkə iqtisadiyyatının əsas sahələrindən biridir. Milli iqtisadiyyatı qaldırmaq, ölkənin milli gəlirlərini artırmaqdan ötrü Gəncədə belə potensial var. Vaxtilə Gəncə xalça kombinatında 3000-dən çox insan işləyirdi, ildə  2 milyon 500 min kvadratmetr xalça istehsal olunurdu. Biz bu gün bu xalçaları istehsal etmirik, kombinatın işini dayandırmışıq, amma Çindən, Dubaydan, Türkiyədən xalça məmulatları alıb gətiririk. Bir tərəfdən valyuta ölkədən axıb gedir, digər tərəfdən də həmin işi qaldırmaqla 3000 nəfəri işlə təmin edə bilərik. Eləcə də Gəncədəki tikiş fabrikinin, Çini qablar zavodunun istehsalını qaldırmaqdan ötrü müəyyən maliyyə dəstəyi olsaydı, minnətdarlığımızı bildirərdik.
Eyni zamanda, qeyd edim ki, bir il bundan öncə Gəncədə cənab Prezidentin iştirakı ilə gözəl bir klinika açıldı. Gəncə şəhəri Abbas Səhhət adına 1 saylı xəstəxana. Hər cür avadanlıqla təmin olunub. Ən müasir diaqnostika və müalicə aparatları alınıb, yaxşı kadrları var, idarəetmə sistemi də qurulub. Ancaq orada laporoskopik cərrahiyyə aparılması üçün avadanlıqlar çatışmadığına görə müəyyən əməliyyatları eləmək üçün yenə də xəstələrimiz Gəncədən və Gəncəbasardan Bakıya gəlməli olurlar. Bu avadanlıqlar böyük vəsait tələb eləmir. Onun üçün də imkan tapılmasını  xahiş edərdim.
İcbari tibbi sığorta ilə bağlı burada fikirlər səsləndi. Mən də o fikirləri dəstəkləyirəm. İcbari tibbi sığorta artıq cənab Prezidentin diqqət mərkəzindədir və icbari tibbi sığorta agentliyi pilot layihələrini başlamaq üzrədir, pilot layihələr üçün büdcədə 20 milyon manat vəsait nəzərdə tutulub. 4 milyon manat cari xərclər üçün nəzərdə tutulub. Hesab edirəm ki,  pilot layihələrin həyata keçirilməsi üçün bu vəsait yetərli olacaqdır. Ancaq icbari tibbi sığortanın tətbiqində, hesab edirəm, tələsməli deyilik, tam ölçüb-biçməliyik. Bəzən fikirlər səslənir ki, 2018-ci ildən sonra bütün ölkə ərazisində icbari sığorta tətbiq olunacaq. Bu işə çox ehtiyatla yanaşmaq lazımdır. Birinci növbədə əmək münasibətlərini tam tənzimləməliyik, yəni əmək müqavilələri şəffaflaşmalıdır, sığorta olunanların sayını müəyyənləşdirməliyik. Burada çox vəsait tələb olunacaq, çünki səhiyyənin maliyyələşməsi tamamilə dəyişəcəkdir və biz uğurlu nəticələr...
Sədrlik edən. Sağ olun. Yevda Abramov.
Y.Abramov. Təşəkkür edirəm, Oqtay müəllim. Bu gün Şərqdə ilk parlament yaradılıb. Siz başda olmaqla, Oqtay müəllim, bütün Milli Məclisin deputatlarını bu gözəl bayram münasibəti ilə təbrik edirəm.
Artıq 4 gündür ki, ölkənin əsas maliyyə sənədi müzakirə olunur. Millət vəkilləri bu sənəd barədə öz fikirlərini deyirlər və yenə də deyəcəklər. Mən də  Azərbaycan vətəndaşı olaraq, millət vəkili kimi, seçicilərimi narahat edən, Azərbaycan xalqını düşündürən, gələcək taleyimizi müəyyən edən bu sənəd ətrafında öz şəxsi fikirlərimi demək istəyirəm. Büdcə, ümumiyyətlə, bütövlükdə Azərbaycanda qəbul edilmiş “Büdcə sistemi haqqında” Qanuna tam uyğun olaraq hazırlanıb. Dünyada gedən iqtisadi və siyasi kataklizmlər, iqtisadiyyatdakı forsmajorlar, neftin qiymətinin aşağı düşməsi və digər proseslər büdcəmizin püxtələşməsinə təsir göstərib. Mən bu gün büdcə ilə əlaqədar haradasa əlavə bir vəsait gizlənibsə, onu tapmaq, ya da tapmaca tapmaq istəmirəm. Valeh müəllimin gözəl bir sözü var, deyir ki, büdcəyə əlavə vəsaitin yerini tapın, göstərin, sonra onu xərcləməyi tələb edin. Məndə belə bir bacarıq yoxdur, iqtisadçı deputat da deyiləm, amma düz 12 ildir, sərasər büdcə haqqında fikirlərimi deyirəm. Ola bilər ki, bəzən mətbuatda mənim çıxışlarımın ümumi mətnindən  xarakterimə uyğun olmayan cümlələri seçib versinlər. Çünki haradasa emosional danışıram, Oqtay müəllim, bunu boynuma götürürəm, bunun üçün üzr istəyirəm. Amma mən həmişə bu salona xalqın dərdin gətirmişəm və kimisə tənqid etmişəmsə, onunla mənim şəxsi qərəzliyim  olmayıb. Bu gün də, təbii ki, bəyənmədiyim bəzi mülahizələri dilə gətirəcəyəm.
Bu məsələ barədə mənimlə eyni rayondan seçilmiş deputat qardaşım Vahid müəllim çox ətraflı danışdı. Mən Tarif Şurası haqqında mülahizələrimi demək istəyirəm. Mən bilmirəm, bu şura hər dəfə belə bir qərar qəbul edəndə hansı dəlilləri əsas götürür? Orada bizim bir millət vəkili olmalıdırmı? Heç olmasa, İqtisadi siyasət, sənaye və sahibkarlıq  komitəsindən bizim bir millət vəkilimiz iştirak etdimi ki, bu gün bu salonda hesabat verib desin, bu artımın səbəbi budur. Mən bu artımla heç razı deyiləm. Birinci növbədə orada faizlər göstərilib ki, 62 və 72 faiz əhaliyə bu təsir etməyəcək, mən bu rəqəmə inanmıram. Bu rəqəm cənab Prezidentin apardığı uğurlu iqtisadi siyasətin məqsədləri ilə düz gəlmir. Biz dəfələrlə cənab Prezidentdən eşitmişik ki, Azərbaycanda yoxsulluq faizi aşağı düşüb. Amma bu rəqəmlər göstərir ki, əhalinin yoxsulluq faizi hələ çoxdur. Ona görə az yandırırlar, gücləri çatmır. Mənim təklifim nədir? Geriyə yol yoxdur, mən bunu başa düşürəm. Amma çıxış yolları var. 300 milyonu tapmaq böyük bir problem deyil. Nazirliklərə, şirkətlərə dotasiya şəklində dövlətdən də ötürmək olar. Elə bu kvotanı ikiqat artırmaq olar, 20 faizini çoxaltmaqla bu bəladan bir az qurtulmaq da olar. Qərar elə bir vaxtda qəbul edilib ki, artıq Qubada dünən 20 sm qar oturub, şaxta 10–12 dərəcədir. Belə bir vaxtda xalqı çətinliyə salmağın, mənə elə gəlir ki, bir az zamanı deyil. Xalq o gözəl referendumun təsiri altında yaşayır. Biz referendumda bir ay sərasər dağ rayonlarında olduq. İki rayonda oldum, həm Qubada, həm də Xaçmazda. Cənab Prezidentə olan sevginin bir daha şahidi oldum. Bu, sadəcə, bir referendum deyildi, Oqtay müəllim. Bu, Prezidentin elə bil təzədən seçilməsi idi, xalq referenduma deyil, Prezidentə səs verdi. Amma mən bilmirəm, məmurlarımız, bəzi insanlarımız belə ciddi qərarları qəbul edərkən, xalqı düşünürlərmi? Mən buna şübhə ilə baxıram.
Valyuta haqqında deyildi, ona süni müdaxilələr var. Mən bunu gözümlə həm “Xalqlar dostluğu” və “28 May” metrolarında, həm də Quba bazarının yanında görmüşəm. Eyni gündə 4 saatın içində dollar 5 manat fərqlə satıldı, alındı. Bu qədər dollar, bu qədər pul kütləsi o insanların əlinə haradan düşür? Mən məəttəl qalıram. Biz Elman müəllimin, Samir müəllimin peşəkar çıxışlarına həm qibtə edirik, həm də sevinirik ki, bizim belə bank rəhbərimiz, maliyyə nazirimiz var. Bu qara bazara kim nəzarət edir? Valyuta məntəqələrini ləğv etdik. Bütün deputatlar xaricdə olublar, xaricdə  avronu, dolları dəyişmək üçün pasportumuzu təqdim edirik. Orada seriya yazılır, adımız, soyadımız yazılır. Burada insanları işsiz qoyduq, qara bazara möhtəkirlik üçün imkanlar yaratdıq. Bu məntəqələri ləğv etmək düzgün olmadı, səmərə də vermədi. Eyni vəziyyət Rusiyada da oldu, Oqtay müəllim, amma Rusiya bu xəstəliyi belə keçirmədi.
Mən “dünya böhranı” sözünü qəbul etmirəm. Bu gün bir sıra deputatların leksikonunda  “böhran” sözü işlədildi. Bu, “böhran” deyil. Sadəcə olaraq, bir çox ölkələr  neft ölkələrini diz çökdürmək üçün bu musiqini çaldırırlar, bu, məlumdur. Ona görə biz də kəmərlərimizi bərkidib hərəkət etməli idik, kənara çəkilməli deyildik. Bir az səriştə göstərməli idik. Mən hər dəfə büdcə qəbul olunanda, bu düyməni basanda halallıq verirəm ki, uğurlu, düşərli olsun, büdcəmizdən haram əllər kəsilsin, haram gözlər kor olsun. Amma nə fərqi,  yenə həmin musiqi. Xalq biz deputatlardan çox şey gözləyir. Danışmamaq olmur, danışanda da bəziləri incik düşür. Elə-belə də çəkilib oturmaq olmur, Oqtay müəllim. Siz hər cür reaksiya görürsünüz, mütərəqqi fikirlərə tərəfdarsınız. Amma mən yenə deyirəm,  rayonum üçün büdcədən heç bir şey istəmirəm.
Cənab Prezident demişkən, 2016-cı il çox çətin ildir, 2017-ci il də heç asan olmayacaq. Bunu gizlətmək lazım deyil. Amma elə məsələlər var ki, Azərbaycan məmurundan çox şey asılıdır. Mən deyirəm ki, kim cənab Prezidentə kömək etmirsə, qazandığı pul, mən içərisində olmaqla, ona haram olsun. Bu korrupsiyadan əl çəkmək lazımdır. Millətə yaxın getmək lazımdır. Bir, iki, üç il yaxşı yaşamayaq, amma xalqın yanında  olaq. İnsanın dəniz qırağında, dağda, bağda neçə villası olar? Mən Qonaqkənddə oldum, nazirlərin, komitə sədrlərinin sürüləri qışlağa gedir, ad çəkmək istəmirəm. Ona görə mən, sadəcə olaraq, xahiş etmək istəyirəm. Qubada “Soyqırımı” muzeyi tikilir. Mehriban xanım sağ olsun, o tikdirir, hamımızın gözlədiyi bir muzeydir, analoqu yoxdur. Yərusəlimdə olan “Yadva-Şen” muzeyinə bənzər bir muzeydir. Mən oraya çoxlu qonaq aparıram. Allah cənab Prezidentin canına dəyməsin, bütün qonaqları Qubaya, qəsəbəyə göndərir və mən də onları müşayiət edirəm. Sonra, “Koroğlu” muzeyi var, işığı yanmır, camaatın köməyi ilə Gənclər mərkəzi tikilib, onun da işığı yoxdur. Kimin balansındadır, bilinmir. Yaxşı, bu qazı bahalaşdırırıq, qazın keyfiyyətinə fikir verən varmı, təzyiq yoxdur.
Sədrlik edən. Çox sağ olun. Mən heç bir deputatın fikrinə müdaxilə etmək istəmirəm, amma bir söz dediniz, “68 faiz” kasıbçılıq meyarı demək deyil. 68 faizin içində 4 otaqlı evi olan da var,  yəni bu, kasıbçılıq meyarı deyil, onu demək istəyirəm. Məlahət İbrahimqızı.
M.İbrahimqızı. Təşəkkür edirəm. Hörmətli cənab Sədr, hörmətli Baş nazir, hökumət üzvləri, həmkarlarım, media mənsubları! Mən də öz növbəmdə bir neçə gündür, parlamentin istər komitələrində, istərsə də plenar iclaslarında müzakirə olunan 2017-ci il dövlət büdcəsinə  təklif olunan dəyərli fikirlərin tərəfdarıyam, onları dəstəkləyirəm. Həmkarlarımın xalqımızın rifahı naminə səsləndirilmiş bu gözəl, dəyərli təkliflərini mən də bölüşürəm. Biz səsləndiririk ki, dövlət büdcəmiz bizim hökumət üzvləri, xüsusilə də maliyyə naziri tərəfindən hazırlanaraq çox yüksək səviyyədə təqdim edilmişdir. Sözsüz ki, bu, belədir, amma yəqin, siz də mənimlə razılaşarsınız ki, dövlət büdcəsinin formalaşmasında  Azərbaycanın hər bir vətəndaşının zəhməti var və bu, onun haqqıdır. Bu mənada təklif olunan bütün müsbət dəyişikliklərin həyata keçirilməsi çətin olsa da, biz onları yüksək dəyərləndirməliyik.
Hörmətli müzakirə iştirakçıları, hər birimiz 2017-ci ildə dövlət büdcəsinin daha zəngin olmasını, bütün sahələrdə problemlərin həll olunmasını istərdik. İstərdik ki, qaçqınlarımız, Qarabağ əlilləri, şəhid ailələri, valideyn himayəsindən məhrum olanlar, müəllimlərimiz, tibb işçilərimiz daha gözəl yaşasınlar. Bu bizim arzumuzdur və mən düşünürəm ki, hər birimiz o düşüncəyə malikik və həmin düşüncələrimiz uğrunda da çalışırıq. Amma bir şeyi də nəzərə almalıyıq ki, bu gün dünyada, xüsusilə də bölgəmizdə  siyasi,  hərbi, humanitar və iqtisad sahədə ciddi böhranlar gedir. Nəzərə alsaq ki, Azərbaycan hərb və sülh şəraitində yaşayır, onda 2017-ci il üçün Azərbaycanın dövlət büdcəsi paketinin hazırlanmasının nə qədər çətin olduğunu dərk edərik. Biz bütün bunları nəzərə almaqla,  2017-ci il dövlət büdcəsinin sosialyönümlülüyünün saxlanılmasını yüksək dəyərləndirməliyik. Biz Azərbaycan üçün beynəlxalq səviyyəli layihələrin həyata keçirilib başa çatdırılmasına 2017-ci il büdcəsində maliyyə vəsaiti ayrılmasını yüksək qiymətləndirməliyik. Biz Azərbaycanın ən vacib logistik, nəqliyyat, enerji layihələri, eləcə də möhtərəm Prezidentimizin rəhbərliyi ilə 2017-ci ildə də həyata keçiriləcək islahatlar üçün maliyyə təminatının bu büdcədə öz əksini tapmasını çox təqdirəlayiq hesab edirik.
Hörmətli müzakirə iştirakçıları, tarix üçün 10 il bir göz qırpımından da azdır. Biz xatırlayırıq ki, 2003-cü ildə möhtərəm İlham Əliyev ilk dəfə Prezident seçilən zaman  beş minə yaxın obyekt, səhiyyə ocağı, nəqliyyat strukturu  sovet dövründən bizə dağılmış vəziyyətdə miras qalmışdır. Ancaq 13 il ərzində ölkəmizdə minlərlə sosial infrastruktur layihələrinin, hətta ən inkişaf etmiş Avropa ölkələrindən də gözəl səviyyədə təqdim olunub, xalqın istifadəsinə verilməsini biz hər zaman qiymətləndirməliyik. Bir şeyi qeyd etmək istəyirəm, bir neçə gün bundan qabaq möhtərəm Prezidentimiz Tərtərdə aprel döyüşlərində dağılmış  300-ə yaxın evin ən gözəl formada təmir olunaraq avadanlıqlarla təmin olunaraq barədə sərəncam verdi. Həqiqətən, biz bununla qürur duymalıyıq. Çünki bu, bir kənd deməkdir. Qonşu respublikalarda bir kəndin, hətta bir evin təmir olunması illərlə vaxt aparır.
Əlbəttə, dövlət büdcəsində müəyyən çatışmazlıqlar da var, biz bunları da dilə gətirməliyik, səsləndirməliyik. Dövlət büdcəsinin proqnozlaşdırılmasında  məsul olan dövlət qurumlarının nöqsanlarını, maliyyə israfçılığı edənləri və ayrı-ayrı sahələrdə məsuliyyətsizliyin olmasını biz mütləq dilə gətirməliyik. Bu mənada, düşünürəm ki, həmin nöqsanlar və səbəblər olmasa idi, bəlkə də 2017-ci il büdcəsi daha güclü və zəngin olardı. Bütün bunlara baxmayaraq, müzakirəmizə təqdim edilmiş 2017-ci il dövlət büdcə paketinin hazırlanmasında zəhməti keçən hər kəsə öz təşəkkürümü bildirirəm.
Hörmətli müzakirə iştirakçıları, vaxta qənaət məqsədi ilə fikirlərimi daha çox sual formasında ifadə etmək istərdim. 2014-cü ildə ilk dəfə olaraq möhtərəm Prezidentimiz “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2014–2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın təqdimatı zamanı belə bir fikir səsləndirdi. Biz siyasətimizin qarşısında konkret hədəf və məqsədlər qoymuşuq. Biz bu hədəf və məqsədlərimizə çatmaq üçün konkret proqram və layihələri həyata keçirəcəyik. Həqiqətən də, bu günə qədər həyata keçirilən bütün siyasətimizdə bu hədəf və məqsədlərimizə necə uğurla çatmağımızın şahidi olmuşuq. Bu günlərdə möhtərəm Prezidentimizin imzası ilə davamlı inkişaf məqsədlərinin həyata keçirilməsi ilə bağlı dövlət komitəsi yaradıldı. Respublikamızın ən mötəbər dövlət qurumları və hökumət üzvləri bu komitədə təmsil olunur. Onu da qeyd etmək istəyirəm ki, Minilliyin inkişaf sammitinin 2015-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatında keçirilən 10 illiyində Azərbaycan hökumətinin hesabatında bu məqsəd və hədəflərin yüksək səviyyədə həyata keçirilməsi xüsusi vurğulandı. Həqiqətən də, bu davamlı inkişafın 17 məqsədinə və 169 hədəfinə baxsaq, görərik ki, Azərbaycanda nə qədər böyük nailiyyətlər əldə olunubdur.
Lakin mən bir neçə məsələni hörmətli hökumət üzvlərinin diqqətinə çatdırmaq istəyirəm. Davamlı inkişaf məqsədlərinin içərisində Azərbaycan üçün demək olar ki, prioritet məsələlərdən biri də infeksion keçic xəstəliklərdir ki, biz bu sahədə də böyük nailiyyətlər əldə etmişik. Məsələn, cəzaçəkmə müəssisələrində vərəm xəstəliyinə qarşı, xüsusilə rezident vərəmə qarşı mübarizə ilə bağlı çox böyük mərkəzlər yaradılıb və beynəlxalq bir təlim mərkəzi kimi bu  gün də təqdir olunur. Mən 15 ilə yaxın müddətdə kənd bölgəsini təmsil etdiyim üçün özümə borc bilirəm, bunu səsləndirim. Bu məsələ ilə bağlı hörmətli Artur müəllimin də  yanında olmuşam, hörmətli səhiyyə naziri Oqtay Şirəliyev də bu problemin həll olunması ilə bağlı öz fikirlərini səsləndirib. Gəncəbasar bölgəsində, Şəmkirdə 5–6 rayonu əhatə edən vərəm dispanseri var. Mən hesab edirəm ki, o vərəm dispanserinin vəziyyəti bölgənin gözəlliyinə,  xüsusilə də rayonda əldə olunan nailiyyətlərə kölgə salır. Sosial bəla olan vərəm xəstəliyinin, ən əsası, rezident vərəm xəstəliyinin müalicə olunması  çox önəmli və vacib məsələlərdən biridir.
Ölkəmizdə müxtəlif sahələrdə gedən islahatlarla bağlı fikrimi söyləmək istəyirəm. Bu günlərdə  özəlləşdirmə paketində gördüyüm bəzi məsələlər məndə, həqiqətən, təəccüb doğurdu. Məsələn, təhsil sahəsində universitetlərin idman zalları özəlləşdirilir. Dünyanın  bütün inkişaf etmiş ölkələrindəki universitetlərdə, məsələn, Harvard Universitetində, Avropa universitetlərində, Sarbon Universitetində, Kembric Universitetində  gözəl idman zalları var. Universitetlərin özlərinin futbol və ya basketbol komandaları var. Bu gün tələbələrin onsuz da təhsilin maliyyə tərəfi ilə bağlı çətinlikləri olduğu bir dövrdə necə ola bilər ki, İqtisad Universitetinin öz zəhməti ilə tikdirdiyi təlim mərkəzi və yaxud da  Memarlıq Universitetinin elmi araşdırma  mərkəzi, habelə idman kompleksi özəlləşdirilsin. Hesab edirəm ki, biz qeyri-rentabelli müəssisələrin özəlləşdirilməsini daha çox vurğulamalıyıq. Sözsüz ki, səhiyyə sahəsində də belə olmalıdır. Təhsil Nazirliyində texnikumların birləşdirilməsi məsələsini mən çox təqdir edirəm. Bu gün təkrarçılıq edən universitetlər də var. Hesab edirəm ki, bu universitetlərin də birləşdirilməsinin zamanı gəlibdir. Səhiyyə ilə əlaqədar söyləmək istərdim ki, icbari tibbi sığorta ilə bağlı Mingəçevirdə olarkən bizə söylədilər ki, laparoskopiya aparatı yoxdur. Laparoskopiya aparatının olmaması üzündən orada çox ciddi problemlər yarana bilər.
Nəhayət, sözümü yekunlaşdırarkən artezianlarla bağlı bir-iki kəlmə demək istəyirəm. Bu günə qədər inşa edilən artezianlar ortada qalıbdır, “Azərenerji” mənim deyil deyir, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi mən baxmıram deyir, Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Açıq Səhmdar Cəmiyyəti mənlik deyil deyir, icra hakimiyyəti də həmçinin. Sizdən çox xahiş edirəm, əgər biz kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək istəyiriksə, suvarma sistemini düzəltməliyik. Sözsüz ki, bunu sizlər məndən daha gözəl bilirsiniz. Çox xahiş edirəm ki, mənim əvvəldən təmsil etdiyim Gəncəbasar bölgəsində, Şəmkirdə, – bayaq burada hörmətli millət vəkilləri də söylədilər, – onlarla, yüzlərlə artezianlar iş adamları tərəfindən inşa olunubdur. Amma enerj təchizatının olmaması...

Azərbaycan Respublikası  Milli Məclisi Sədrinin
birinci müavini Z.Əsgərov sədrlik edir

Sədrlik edən. Sağ olun. Aqiyə Naxçıvanlı. Elmira Axundova hazırlaşsın.
A.Naxçıvanlı. Çox sağ olun, Ziyafət müəllim. Hörmətli hökumət üzvləri, hörmətli millət vəkilləri! Milli Məclisin komitə iclaslarında da qeyd etmişdik ki, 2017-ci il dövlət büdcəsinin layihəsi və büdcəyə əlavə olunan bütün sənədlər mükəmməl səviyyədə hazırlanaraq Milli Məclisə təqdim edilmişdir. Layihədən göründüyü kimi, 2017-ci ilin həm gəlirlər, həm də xərclər üzrə büdcə göstəriciləri az nəzərdə tutulub. Dünyanı bürümüş iqtisadi böhran Azərbaycandan da yan keçməyib. Lakin komitəmiz hesab edir ki, büdcəmiz həmişəki kimi sosialyönümlü olduğundan hər bir ailə dövlətin qayğısı ilə əhatə olunacaqdır. Azərbaycan hökuməti müvafiq qanunvericilik aktları əsasında Azərbaycan Respublikasının 2017-ci il və sonrakı 3 il ərzində iqtisadi və sosial inkişaf konsepsiyası və proqnoz göstəriciləri hazırlamışdır.
Konsepsiyanın əsas məqsədi dayanıqlı iqtisadi inkişafa və əhalinin layiqli həyat səviyyəsinə nail olmaqdan ibarətdir. Konsepsiya layihəsinin 4.5.11-ci bəndi ailə, qadın və uşaq siyasətinin əsas istiqaməti kimi göstərilmişdir. Düşünürəm ki, bu, gələcəkdə nəzərə alınması vacib olan bir məsələdir. Belə ki, Azərbaycan 2018-ci ildə BMT-nin Uşaq hüquqları haqqında Konvensiyasının yerinə yetirilməsinə dair növbəti 5-ci və 6-cı hesabatlarını təqdim etməlidir. BMT-nin Uşaq hüquqları komitəsinin ölkəmizə dair 2012-ci ildəki rəyində uşaqlara dair xüsusi strategiyanın qəbul edilməsi və həyata keçirilməsi məqsədi ilə müvafiq insan, texnika və maliyyə resurslarının təmin olunması tövsiyə edilmişdir. Eyni məsələ Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012-ci il 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyasında da nəzərdə tutulmuşdur. Hazırda Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən hazırlanmış milli uşaq strategiyasının layihəsi məhz maliyyə tutumlu olduğundan Maliyyə Nazirliyinin müsbət rəyini ala bilməmişdir. Ölkəmizin qarşısında BMT-nin dayanıqlı iqtisadi inkişaf məqsədlərinin həyata keçirilməsi kimi çox mühüm bir öhdəlik var. Sənəddə gender bərabərliyinin təmin edilməsi və bütün sahələrdə qadınların və qızların imkanlarının genişləndirilməsi məsələsi bir məqsəd olaraq müəyyən edilmiş və bu məqsədə çatmaq üçün 9 hədəf göstərilmişdir. Qeyd edilməlidir ki, lazımi resurslar olmadan bu hədəflərə çatmaq çətin məsələdir. Düşünürəm ki, bu istiqamətdə nəzərdə tutulan layihələrin gələcəkdə diqqətə alınması çox vacib məsələdir. Belə ki, Milli Məclisdə komitəmiz tərəfindən planlaşdırılmış, daha sonra isə dövlət başçısı tərəfindən hökumətə tapşırılmış Uşaqların sağlamlığa və inkişafa ziyan vuran informasiyadan qorunması haqqında qanun layihəsi demək olar ki, hazırdır, ancaq maliyyə tələb edir.
Qadınlara qarşı məişət zorakılığı ilə bağlı narahatedici statistika var. 2016-cı ildə 420 cinayət faktının olması bu sahədə fəaliyyətin gücləndirilməsini tələb edir. Bu istiqamətdə müxtəlif yöndə çoxsaylı tədbirlər keçirilmişdir. Yerli icra hakimiyyətlərində gender zorakılığı və uşaqlara qarşı zorakılıq üzrə monitorinq qrupları yaradılmışdır. “Məişət zorakılığının qarşısının alınması haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununda bir çox dəyişikliklər edilmişdir. Lakin statistika ürəkaçan deyil. Məişət zorakılığının qarşısının alınması ilə məşğul olan qurumların potensialının gücləndirilməsinə, yerlərdə davamlı olaraq fəaliyyət göstərmək imkanına malik olan yardım mərkəzlərinin yaradılmasına, bu sahədə milli fəaliyyət planının qəbul edilməsinə ciddi ehtiyac vardır. Həm dövlət komitəsi tərəfindən, həm də bizim komitə tərəfindən yerlərdə maarifləndirmə işlərinə üstünlük verilir. Lakin yuxarıda göstərdiyim vacib məsələlərin həyata keçirilməsi üçün hökumətin gələcəkdə bu sahəyə daha çox diqqət yetirməsi çox vacib bir məsələdir.
Həmkarlarımız çıxışlarında təhsilin, elmin, mədəniyyətin inkişafının vacibliyindən bəhs etdilər. Mən də bu fikirlərlə razıyam. Ancaq bir şeyi anlamaq lazımdır ki, ailələrimiz möhkəm olmasa, uşaqlarımız sağlam olmasa, digər sahələrdə inkişafa nail olmaq çox çətin olacaqdır. Bütövlükdə mən də büdcəni mükəmməl, əhatəli hazırlanmış sənəd hesab edirəm və ona səs verəcəyəm. Diqqətinizə görə minnətdaram.
Sədrlik edən. Sağ olun. Buyursun Elmira Axundova, hazırlaşsın Ağalar Vəliyev.
E.Axundova. Çox sağ olun. Hörmətli sədarət, hörmətli millət vəkilləri, hörmətli hökumət üzvləri! Keçən illərdəki uğurlu nəticələri əldə etmək üçün Azərbaycan iqtisadiyyatının qarşısında cənab Prezident tərəfindən qeyri-neft sahələrinin inkişafı, məşğulluq və gəlir səviyyəsinin, habelə iqtisadiyyatda səmərəliliyin və rəqabətin artırılması kimi əsas məqsədlər qoyulub. Bu baxımdan deputatlara təqdim edilən büdcə layihəs gələcəkdə mümkün risk və problemləri nəzərə alan balanslaşdırılmış və yüksək peşəkarlıqla hazırlanmış bir sənəddir. Layihəni hazırlayan hökumət nümayəndələri böyük iş görüblər. Mən layihənin lehinə səs verəcəyəm, amma bununla bərabər bəzi təkliflərimi də səsləndirmək istəyirəm.
Bu yaxınlarda cənab Prezidentin sərəncamı ilə ölkəyə idxal olunan bir sıra malların, yəni qida, tikinti və sair məhsulların gömrük rüsumları artırıldı. Bu addım, əslində,  əhalinin  yerli mallara üz tutmasına, daxili istehsalın artmasına xidmət etməli idi. Amma hələ ki, qiymətlərə nəzarət mexanizmi güclü deyil. Artıq bir çox yerli malların qiyməti süni şəkildə artırılır, bu da əhalinin narazılığına səbəb olur. Çünki əgər bir-iki ayda ərzaqların qiyməti 25–30 faiz artıbsa, bu vaxt ərzində insanların gəlirləri yaxşı halda 10–15 faiz artıb. Ona görə də bu uyğunsuzluğu aradan götürmək hökumətin əsas vəzifələrindən biridir.
İkincisi, biz yerli kənd təsərrüfatı malları istehsalının artmasını istəyiriksə, bir sıra məsələləri diqqətdə saxlamalıyıq. Öncə qeyd edim ki, respublikada bir çox torpaq sahəsi hələ ki, əkilmir. Məsələn, Masallıda  9000 hektar münbit torpaq istifadəsiz qalmaqdadır. Səbəblər çoxdur, amma ən birincisi suvarma çətinliyidir. Arzu edərdim ki, meliorasiya və suvarma işləri gələn il daha sürətlə həyata keçirilsin. Digər məsələ tədarük mərkəzləri ilə bağlıdır. Belə ki, əgər tədarük mərkəzləri rayonlar üzrə yaradılmasa, kəndli məhsul istehsal etməkdən yenə də çəkinəcək. Çünki keçən il Masallıda pomidorun bir yeşiyi 30 qəpiyə satılırdı və kəndli pomidoru 3 qəpiyə heç vaxt yetişdirməyəcək. Mən təklif edirəm ki, məsələn, Müdafiə Nazirliyi dövlət ehtiyacları üçün qida və kənd təsərrüfatı məhsullarının alınması ilə bağlı tender elan edərkən yerli malların alınmasına tam üstünlük versin.
Digər bir təklifim ixrac edilən kənd təsərrüfatı məhsulları ilə bağlıdır. Yaxşı olardı ki, bir çox ölkələrdə olduğu kimi, kənd təsərrüfatı malları ixrac edildikdə ixrac edilən məhsulun ümumi məbləğinin 5 faizi qədər vəsait dövlət tərəfindən sahibkara geri qaytarılsın. Bu həm ixracı stimullaşdıracaq, həm də sahibkara imkan verəcək ki, malı xarici ölkədə daha ucuz qiymətə və qısa müddətə satsın, ölkəyə valyuta axını təmin olunsun. Lakin cənab Prezidentin dediyi kimi, bu prosesə də ciddi nəzarət olunmalıdır. Bildiyimə görə, respublikada növbəti geniş özəlləşdirmə mərhələsi başlayır, bu barədə deputatlarımız da danışdılar. Mənim bu prosesə bir qədər fərqli baxışım var. Özəlləşdirmə labüddür, çünki bəzi dövlət müəssisələrinin, hətta səhiyyə ocaqlarının səmərəliliyi istənilən qədər deyil və onların saxlanılması dövlət üçün böyük maliyyə yüküdür. Bu baxımdan mən onların özəlləşdirilməsinin tərəfdarıyam. Lakin o şərtlə ki, tibbi sığorta tam gücü ilə işə salınsın, özəlləşdirmədə də lazımi şərtlər nəzərə alınsın. Misal üçün, özəlləşdirilən müəssisənin işçiləri ixtisar edilməsin, müəssisənin profili dəyişdirilməsin. Bildiyimə görə, belə şərtlər var. Baxın, respublikada özəlləşdirilməyə ehtiyacı olan nə qədər idman obyekti var. Bu da əlavə gəlir mənbəyidir. Deməli, bildiyimiz kimi, neft gəlirlərinin azaldığı bir vaxtda alternativ gəlir mənbələrini axtarmaq lazımdır və onlar da göz qabağındadır. Misal üçün, bizim tranzit yük daşımalarını götürək. Burada bizim çoxlu perspektivlərimiz var. Şimal–Cənub dəmiryolu da tezliklə işə düşəcək. Hesab edirəm, dövlətimiz bu sahəyə də diqqət yetirməlidir. Yerli və xarici investisiyaların cəlb edilməsi istiqamətində böyük işlər aparılmalıdır. Ölkəmiz dünya dəmiryolu şəbəkəsinin vacib həlqəsinə çevrilməlidir.
Digər məsələ. Bilirsiniz ki, artıq büdcədən rayonlara dotasiya ayrılması dövrünə son qoyulur. Regionlar özlərini daxili yığım hesabına saxlayacaqlar. Bu, çox gözəldir, labüd bir prosesdir. Lakin rayon icra hakimiyyətləri xüsusən yerli sahibkarlara güzəştli şərtlər təqdim etməklə, rayon ərazisində əlverişli mühit yaratmalı, yerli və xarici investisiyaları cəlb etməlidirlər. Müəssisə tikmək üçün torpaq, fermer təsərrüfatı yaratmaq üçün örüş yeri ayırmalıdırlar. Buna görə isə məncə, hökumət tərəfindən bütün icra hakimiyyətləri üçün konkret hədəflər müəyyən edən vahid plan hazırlanmalıdır. Yenə də əsas prinsip sahibkarlar üçün əlverişli şəraitin yaradılmasıdır. Onlar da öz növbələrində rayon büdcəsini dolduracaqlar, mən buna inanıram.
Üçüncü, valyuta bazarı haqqında Yevda Abramovun çıxışını tam dəstəkləyirəm. Artıq Azərbaycanda qara bazar tüğyan edir. Qara bazarın əvəzinə hökumət nümayəndələrindən çox xahiş edərdim, valyuta dəyişmə məntəqələrini bərpa edək. Mən bilmirəm, bu kimə lazım idi. Həm iş yerləri azaldı, həm peşəkarlar küçədə qaldı, həm də bizlər misal üçün, valyuta tapa bilmirik. Günlərlə axtarırıq ki,  harada var, amma qara bazarda var. Düz deyirlər ki, əsasən, turizm sektoruna çox ciddi ziyan vuruldu. Görürsən ki, turistlər valyuta əllərində onu dəyişdirə bilmirlər, əsasən də şənbə və bazar günləri. O valyuta ilə də qayıdırlar. Həmin valyuta axını bizim cibimizə girməkdənsə, xaricə qayıdır.
Toxunmaq istədiyim digər məsələ əlillərlə bağlıdır. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda əlillərə, xüsusən Qarabağ əlillərinə dövlət qayğısı yüksək səviyyədədir. Amma əlillərin iş məsələsini həll etmək lazımdır. Bilirsiniz ki, bizdə bir kvota var ki, bu və ya digər bir müəssisədə 25 iş yerindən biri əlilə ayrılmalıdır, amma bu qayda işləmir. Çünki işəgötürən əlili işə götürməkdənsə, cüzi cəriməni ödəməyi üstün tutur. Ona görə xahiş edirəm, bu məsələni bir də fikirləşək, lazım olsa, cərimələri sərtləşdirmək lazımdır. Bir çox inkişaf etmiş dövlətlərdə əlillərə qarşı güzəştlər var. Belarusiyada   birinci və ikinci qrup tənha əlillərin kommunal xidmətləri güzəştlidir, dərmanlara 90 faiz güzəşt var, Almaniyada bütün əlillər üçün ictimai nəqliyyat və dərmanlar pulsuzdur. Əsas problem ondadır ki, bizdə anadangəlmə əlillərin pensiya məbləği 50–70 manat arasındadır. Bax, bu pensiya ilə bunlar necə yaşaya bilərlər? Bilirsiniz, anadangəlmə əlil övladına baxan ana onu evdə tək qoyaraq, adətən, başqa yerdə işləməyə də gedə bilmir. Başa düşürəm, bizim maliyyə çətinliklərimiz var, amma çalışıb gələcəkdə hansısa şəkildə anadangəlmə əlillərin pensiyasını artırmalı və bu kateqoriya vətəndaşların heç olmasa, pulsuz dərman problemlərini həll etməliyik.
Sonda qeyd etmək istədiyim məsələ rayon məktəblərində istilik sistemləri ilə bağlıdır. Mən bununla bağlı dəfələrlə çıxış etmişəm, aidiyyəti qurumlara müraciət etmişəm, amma məsələ həll olunmaq bilmir. Təsəvvür edin ki, dövlət müasir səviyyədə məktəb binasını tikir, istilik sistemini qurur, qaz xəttini çəkir, lakin binaya qaz verilişi təmin olunmur. Bizdə  respublikada belə məktəblərin sayı 100-dən çoxdur. Bizim rayonumuzda 14 belə məktəb var. Əsas kimi də göstərilir ki, “Azəriqaz”a vəsait ödənilməlidir. Nəticədə uşaqlar soyuq otaqlarda dərs keçirlər, müəllimlər böyrək çatışmazlığından əziyyət çəkirlər, çünki günlərlə vaxtlarını soyuq otaqlarda keçirirlər. Artıq dərəcədə xahiş edirəm, bu övladların səsinə səs verək. İnanın ki, bu problem bütün rayonlarımızda aktualdır. Diqqətinizə görə çox sağ olun. Peşəkarlıqla işlənən büdcəyə görə isə mən Samir müəllimə, Artur müəllimə dərin minnətdarlığımı bildirirəm və bu büdcəyə səs verəcəyəm. Çox sağ olun.
Sədrlik edən. Sağ olun. Buyursun Ağalar Vəliyev, hazırlaşsın Tahir Mirkişili.
A.Vəliyev. Hörmətli sədarət, hörmətli hökumət üzvləri, hörmətli deputatlar! Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu və möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin qloballaşan dünyanın tələblərinə uyğun uğurla davam etdirdiyi sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasının bu gün başlıca məqsədi müasir qlobal çağırışlar fonunda Azərbaycanın davamlı inkişafını təmin etməkdir. Hazırda ölkənin iqtisadi potensialının artırılmasına müsbət təsir göstərən mükəmməl qanunvericilik bazası  yaradılır. İqtisadiyyatın strukturunun təkmilləşdirilməsi prosesi sürətlənir və dövlət tərəfindən iqtisadiyyatın keyfiyyətli inkişafı üçün çox mühüm layihələrə önəmli dəstək verilir. Görülən ardıcıl və sistemli tədbirlərə baxmayaraq, qlobal və regional səviyyədə gedən mürəkkəb  siyasi-iqtisadi proseslər dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunmuş Azərbaycana da öz təsirini göstərmiş, neftin qiymətinin aşağı düşməsi xarici valyuta gəlirlərinin və tədiyə balansının azalmasına gətirib çıxarmışdır. Bu proseslər nəzərə alınmaqla ölkəmizdə iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi, normativ iqtisadiyyatın formalaşması istiqamətində əhəmiyyətli işlər görülür. Özəl sektorun inkişafı üçün əlverişli biznes-investisiya mühiti formalaşmışdır.
Məhz qeyd etdiyim meyillər bu gün bizim müzakirəmizə təqdim olunan 2017-ci il dövlət büdcəsi layihəsi və büdcə zərfinə daxil olan digər sənədlərin hazırlanmasında öz əksini tapmışdır. Bu baxımdan yeni ildə dövlətin iqtisadi siyasətinin, o cümlədən büdcə-vergi siyasətinin əsas prioritet istiqaməti qeyri-neft sektorunun dinamik inkişafı və həmin sektordan daxilolmaların büdcə gəlirlərində xüsusi çəkisinin artırılmasıdır. Belə ki, Vergilər Nazirliyi üzrə proqnozlaşdırılan daxilolmaların 75,7 faizi qeyri-neft sektorunun, 24,3 faizi isə neft sektorunun payına düşür. Dövlət Neft Fondundan dövlət büdcəsinə transferlərin həcmini tədricən azaltmaqla fondun vəsaitlərinə qənaət etmək və ölkənin strateji valyuta ehtiyatlarını qorumaq büdcə-vergi siyasətinin gəlirlər üzrə müəyyən edilmiş əsas parametrlərindən biridir.
Təsadüfi deyil ki, 2017-ci ilin büdcə layihəsində Neft Fondundan dövlət büdcəsinə transferlər 2016-cı ilin proqnozu ilə müqayisədə 19,9 faiz azalmışdır. Büdcə zərfi hazırlanarkən hökumət tərəfindən büdcənin gəlirlərinin real vəziyyətinə uyğun olaraq bütövlükdə sosialyönümlü  büdcə xərclərinin strukturunun səmərəliyinin və ünvanlığının artırılması diqqətdə saxlanılmışdır. Eyni zamanda, yeni büdcə layihəsində mövcud mikroiqtisadi mühitdə ölkənin uzunmüddətli dayanıqlı sosial-iqtisadi tərəqqisi, regionların ayrı-ayrı sahələrində, o cümlədən təhsil, səhiyyə, sosial, mədəniyyət və digər sahələrdə inkişafın maliyyə təminatı planlaşdırılmışdır. Valyuta məzənnəsinin tənzimlənməsi ilə yanaşı, əvvəlki ilə nisbətən qarşıdakı ildə milli təhlükəsizliyin və müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsinə, kənd təsərrüfatının maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə və digər sahələrə yönələn əsaslı xərclər artırılmışdır. 2016-cı ildə manatın valyutaya nisbətən ucuzlaşması nəticəsində ölkə ərazisinin həssas sosial qruplarının müdafiəsinin gücləndirilməsi və devalvasiyanın nəticələrinin yumşaldılması məqsədi ilə artırılmış əmək haqlarının maliyyə təminatı üçün gələn ilin dövlət büdcəsində müvafiq  məbləğdə vəsait nəzərdə tutulmuşdur. Dövlət büdcəsinin xərclərində sosialyönümlü xərclərin xüsusi çəkisi 40,3 faiz olmaqla 2015-ci illə müqayisədə 5,7 faiz çox vəsait proqnozlaşdırılmışdır ki, bu da 2016-cı illə müqayisədə 4,6 faiz artım deməkdir. Qeyd etmək istəyirəm ki, dövlət büdcəsində əsaslı xərclərin xüsusi çəkisi 31,4 faiz təşkil edəcəkdir ki, bu da 2016-cı illə müqayisədə 6,1 faiz çoxdur.
Bütün bunlarla yanaşı, onu da vurğulayım ki, dövlət büdcəsi kəsirinin yuxarı həddi 645 milyon manat nəzərdə tutulur ki, bu da cari ilin proqnoz göstəricisindən 61,5 faiz azdır. Büdcə kəsiri ümumi daxili məhsula nisbətdə  1,1 faiz səviyyəsində gözlənilir. Beynəlxalq təcrübəyə istinad etsək, görərik ki, bir çox ölkələr dövlət büdcələrini kəsirlə planlaşdırırlar. Dünyanın əksər dövlətlərində büdcə kəsirləri qat-qat çoxdur və bu, heç bir narahatçılıq doğurmur. Çünki inkişaf üçün dövlət büdcəsində kəsirin nəzərə alınması artıq qəbul edilmiş norma hesab edilir. Bu baxımdan, hesab edirəm ki, biz də öz növbəmizdə dövlət büdcəsi kəsirini ümumi daxili məhsula nisbətən 3 faizdən artıq olmaqla planlaşdırsaq, bununla  iqtisadi fəallığın müəyyən qədər artırılmasına nail ola bilərik. Bu nisbəti 2 faizədək yüksəldərək yaranmış əlavə vəsaiti digər sahələrə, o cümlədən  tikinti sektoruna yönəltmək olar. Məlumdur ki, tikinti sektorunun inkişaf səviyyəsi dövlətin iqtisadi rifahının ən mühüm göstəricilərindən biridir. Azərbaycanda inşaat sektorunun inkişafı  bütünlüklə ölkənin sosial-iqtisadi tərəqqisinə yönəlmiş planlı və ardıcıl islahatların nəticəsidir.
Cənab Prezidentin son dövrdə imzaladığı sərəncam və fərmanlar ölkədə iqtisadi fəallığın artırılmasına və insanların rifahının yüksəldilməsinə yönəlmişdir. Mənzil İnşaat Dövlət Agentliyinin yaradılmasını, ipoteka kreditlərinin yeni şərtlərlə verilməsinin nəzərdə tutulmasını bu qəbildən olan tədbirlər sırasına daxil etmək olar. Bütün bunlar isə son nəticədə tikinti sektorunun canlanmasına istiqamətləndirilmişdir. Bildiyiniz kimi, məşğulluq probleminin həlli yollarından biri də tikinti sektorunun inkişaf etdirilməsidir. Hazırda inşaat sektorunda 90 mindən çox insan çalışır.
Dövlət büdcəsinin proqnoz göstəricisinə görə 2017-c ildə dövlət xətti ilə tikintiyə 2,5 milyard manat vəsaitin ayrılması nəzərdə tutulmuşdur ki, bu da 2015-ci ildə icra göstəricisi olan 4,9 milyard manatla müqayisədə təxminən 2 dəfə azdır. Hesab edirəm ki, bu vəsaiti artırmaqla yaranmış vəziyyəti nisbətən yumşaltmaq mümkündür. Heç şübhəsiz ki, burada  sosial mənzil tikintisini, ipoteka kreditini də diqqətdən kənarda qoymaq olmaz. Bir sözlə, inşaat-tikinti sektorunun canlanması hər şeydən əvvəl yeni iş yerlərinin yaradılması, büdcəyə əlavə vəsaitlərin daxil olması, abadlaşdırma və insanların rifah halının yüksəldilməsidir. Zənnimcə, Azərbaycan Respublikasının büdcə-vergi siyasəti prioritet istiqamətləri özündə ehtiva edir. 2017-ci ilin büdcə zərfinə daxil olan qanun layihələri qarşıdakı ildə iqtisadiyyatın səmərəliliyinin və dayanıqlığının təmin edilməsinə, onun aparıcı sahələrinin modelləşməsinə və şaxələnməsinə, sosial prioritetlərin saxlanmasına, əhalinin yaşayış səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasına və sosial rifahının artırılmasına yönələcəkdir.
Bütün bunları və eləcə də komitələrin birgə iclaslarında və Milli Məclisin plenar iclasında səslənən təklifləri və tövsiyələri nəzərə almaqla 2017-ci ilin büdcə zərfinə daxil olan sənədlərin qəbul olunmasını məqsədəuyğun sayıram və dəyərli həmkarlarımı müvafiq qanun layihələrinə dəstək verməyə dəvət edirəm. Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm.

Azərbaycan Respublikası  Milli Məclisinin Sədri
O.Əsədov sədrlik edir

Sədrlik edən. Sağ olun. Tahir Mirkişili.
T.Mirkişili.  Hörmətli Oqtay müəllim, hörmətli həmkarlar, hörmətli hökumət üzvləri! Son 10 ildə Azərbaycan iqtisadiyyatı yüksək nailiyyətlər nümayiş etdirmişdir. Ümumi daxili məhsul bu müddət ərzində 3,2 dəfə, qeyri-neft sektoru isə  2,6 dəfə artmışdır. Dünya iqtisadiyyatında Azərbaycanın payı 2005-ci ildə  0,07 faizdən 2015-ci ildə 0,15 faizə qalxmış, yəni 2,2 dəfə artmışdır. Bu dövr ərzində dövlət büdcəsinin gəlirləri dəfələrlə artmışdır. Təkcə onu qeyd edim ki, 2004-cü ildə dövlət büdcəsinin gəlirləri indiki kursla cəmi 2,6 milyard manat təşkil edirdi. Ölkədə aparılan büdcə siyasəti həmişə zamanın tələbinə uyğun olmuş və qarşıya qoyulmuş məqsədlərə xidmət etmişdir. Azərbaycan iqtisadiyyatının istisnasız uğurlu inkişaf dövrü 2015-ci ildə iqtisadi çətinliklərlə üzləşmiş, dünyada gedən makroiqtisadi proseslər, tərəfdaş ölkələrdə baş verən iqtisadi təlatümlər və neftin qiymətinin kəskin düşməsi Azərbaycanın iqtisadi artımına da ciddi təsir etmişdir. Əvvəlki illərdə ümumi daxili məhsulun orta illik artımı 10 faizdən yüksək idisə, 2015-ci ildə ümumi daxili məhsulun artımı 1,1 faiz olmuşdu. 2016-cı ildə proqnozlaşdırılan azalma 2,8 faiz, 2017-ci ildə proqnozlaşdırılan  artım  cəmi 1 faiz həcmindədir.
Qeyd edim ki, büdcə, əslində, bir nəticə olduğundan gəlirlərin mənbə yükündə daxili məhsulun həcmi çox böyük önəm daşıyır.  İlk öncə onu qeyd edim ki, neft gəlirləri azaldığı üçün büdcədə konsolidasiya prosesinin getməsi çox müsbət addımdır.  Çünki bu, birincisi, büdcə kəsirinin artımına yol vermir, inflyasiyanı cilovlayaraq 2017-ci ildə cəmi 7,5 faiz müəyyən edir ki, bu hədəf də ölkə başçısı tərəfindən qoyulmuşdur. İkincisi, strateji valyuta ehtiyatlarının qorunmasına səbəb olur. Bildiyiniz kimi, ehtiyatlar ölkənin təhlükəsizlik yastığıdır, ölkənin beynəlxalq reytinqinin qorunmasına dəstək olur və tədiyə balansının kəsirinin zəruriyyət yarandıqda maliyyələşməsinin ən etibarlı mənbəyidir. Nəhayət, üçüncüsü, maliyyə intizamının güclənməsinə xidmət edir. Bu səbəblər isə makroiqtisadi sabitliyin və dayanıqlığın zəruri şərtləridir.
Hörmətli həmkarlar, son illər ilk dəfə olaraq qeyri-neft sektorunun büdcə daxilolmalarında xüsusi çəkisinin 50 faizi keçməsi proqnozlaşdırılır. Bu gəlirlər 2016cı illə müqayisədə 503 milyon manat çoxdur. Vergi daxilolmalarının 75 faizindən çoxunu qeyri-neft sektorunun payına düşməsi dayanıqlı planlaşdırmadan xəbər verir. Qeyd edim ki, Azərbaycanda  yığılan hər 100 manatdan vergiyə çəkilən xərc cəmi 46 qəpikdir ki, bu da Avropada ən yaxşı göstəricilərdən biri sayılır. Cari xərclərin azaldılması makroiqtisadi sabitliyə nail  olmağın əsas yollarından biri kimi yüksək qiymətləndirilməlidir. Büdcə xərclərində sosialyönümlü xərclərin daim artaraq ümumi xərclərin 40 faizindən çoxunu təşkil etməsi ölkə Prezidentinin sosial siyasətinin heç bir azalmaya baxmayaraq, davam etdirilməsinin göstəricisidir. Əlavə olaraq, hesab edirəm ki, gələn ilin büdcəsində elm, təhsil xərclərinin artırılması və ayrıca elmi tədqiqatlar və innovasiyalar, standartlar üçün vəsaitin nəzərdə tutulması uzunmüddətli iqtisadi artım üçün çox faydalı ola bilərdi. Ümumilikdə büdcə rəqəmləri makroiqtisadi sabitliyin planlarına tam uyğundur.
Hörmətli cənab Sədr, büdcə gəlirləri və xərcləri, bütövlükdə büdcənin həcmi iqtisadi artımdan və ümumi daxili məhsulun həcm və strukturundan asılı olduğundan gəlirlərin artımını təmin edə biləcək yeni iqtisadi artım  strategiyası ilə bağlı bəzi fikirlərimi bölüşmək istərdim. Qeyd edim ki, ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin iradəsi ilə aparılan iqtisadi islahatlar ölkədə yeni iqtisadi artım strategiyasını artıq formalaşdırmaqdadır. Maraqlı faktdır ki, hələ 2014-cü ildə tərtib olunan proqnozlarda Azərbaycanda ümumi daxili məhsulun  artım tempi 2017-ci ildə 6 faiz göstərilir. Bəs Azərbaycanda son illərdə iqtisadi artımın əsas mənbəyi nə idi və niyə o mənbələr bu gün aktivlik göstərə bilmirlər? Ümumi daxili məhsulun inkişaf tempinin azalmasının səbəblərini tam müəyyən etmədən iqtisadi inkişafın stimullaşdırılması üçün atılan addımlar fikrimcə, yetərli olmaya bilər.
İqtisadiyyatın inkişaf tempinin azalmasının əsas səbəblərini aydınlaşdıraraq vəziyyətin təkcə yaxşılaşması deyil, həm də onun keyfiyyətcə dəyişməsi üçün sürətli addımların atılmasına geniş ehtiyac yaranmışdır ki, bu addımlar da artıq atılmaqdadır. Qeyd edim ki, indiyə qədərki büdcə siyasəti, əsasən, sıçrayışlı iqtisadi artıma xidmət edirdi. Yəni yüksək büdcə xərcləri xeyli sayda iş yerləri yaratmaqla məşğulluğun artmasının əsas mənbəyi idi. Sosial rifahı artırmaq və vergi bazasını genişləndirmək də büdcədən qaynaqlanırdı. Eyni zamanda, demək olar ki, bütün bank kreditləşməsi də bu iqtisadi strategiyaya xidmət edirdi.  Bu, bəlkə də resurs modeli deyildi. Yəni dövlət xərclərinin artımı bank kreditlərinin və istehlakın artımına səbəb olurdu.
Büdcə xərclərinin əsas mənbəyi bildiyiniz kimi, neft gəlirləri idi. Beləliklə də, neft gəlirləri milli iqtisadiyyatda böyük həcmdə daxili tələbi, o cümlədən istehlak və investisiya  tələbini formalaşdırırdı. Hesab etmək olar ki, indiyə qədərki iqtisadi artım strategiyası daxili tələbin, xüsusilə də istehlak tələbinin üzərində qurulmuşdu. Hazırda isə obyektiv səbəblərdən neft gəlirləri artıq əvvəlki miqyasda daxili tələbi maliyyələşdirə bilmir. Nəticə etibarilə daxili tələbin də iqtisadi artıma töhfəsi əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşmüşdür. Buradan sual yaranır, hazırda büdcə xərclərinin artması iqtisadi artıma gətirib çıxara bilərmi? Çünki mənim bir çox deputat həmkarlarım  və Azərbaycanda da səslənən fikirlər büdcə xərclərinin artırılması yönümündədir. Təcrübə göstərir ki, belə addımlar yalnız əvvəlki modelin ömrünün bir az  uzanmasına xidmət edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, büdcə xərclərinin maliyyələşməsinin mənbəyi yalnız və yalnız ehtiyat fondlarında toplanmış vəsaitlərdən ola bilər. Təbii olaraq bu addım ehtiyat fondları və sair bitənə qədər ölkədə istehsal və istehlakın həcmini müəyyən qədər artıracaq. Buna görə də tamamilə doğru olaraq 2017-ci ildə  dövlət investisiya xərcləri xeyli azaldılmışdır ki, bu da iqtisad blokun əməkdaşlarının peşəkarlığına dəlalət edir. Buradan o nəticəyə gəlmək olar ki, büdcə gəlirlərinin və iqtisadi artımın alternativ mənbələri tapılmalıdır.
Azərbaycan kiçik ölkədir və əhalisi cəmi 10 milyon nəfərdir. Bu o deməkdir ki, 10 milyon insanın tələbi üzərində böyük sərvət qurmaq mümkün deyil. Dünya təcrübəsi göstərir ki, bu vəziyyətdə iqtisadi artımın və ümumi daxili məhsul artımının ən etibarlı mənbəyi yalnız ixracyönümlü, o cümlədən xərci birbaşa investisiyaya əsaslanan özəl investisiyalar iqtisadiyyatının yaranmasıdır. Məhz belə bir iqtisadiyyatın qurulması dayanıqlı iqtisadi artıma, dayanıqlı büdcəyə və makroiqtisadi sabitliyə səbəb olacaqdır. Bu modelin quruluşu və hədəfləri artıq ölkə Prezidenti tərəfindən imzalanan fərmanlarla, o cümlədən dünənki fərmanla tam müəyyən olunmuşdur.  Qeyd edim ki, hazırkı strategiya bank kreditləri əsasında istehlakın və idxalın modelləşməsini təmin etmişdir. İqtisadi strategiya dəyişdiyindən bank kreditləşməsini artıra biləcək yeni mənbələrə ehtiyac var. Bu yeni mənbələr isə ixracyönümlü qeyri-neft sənayesi və kənd təsərrüfatı, habelə valyuta gətirə biləcək xidmət sahələri olacaqdır.
Hörmətli cənab Sədr, bəs yeni iqtisadi modelin əsas istiqamətləri hansılardır? Beynəlxalq təcrübəyə və ümumi iqtisadi artıma nail olan  Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinin təcrübəsinə əsasən bu istiqamətlər aşağıdakılardır. Əvvəlcədən qeyd edim ki, aşağıdakı istiqamətlərin hər biri ölkə Prezidentinin müvafiq fərman və sərəncamlarında, habelə Milli Məclisin qəbul etdiyi qanunlarda var. 
Birincisi, yeni nəsil struktur islahatlarının, yəni rəqabət qabiliyyətli özəl sektorun güclənməsinə yönələn islahatların aparılmasıdır. Qeyd edim ki, ölkə Prezidentinin fərmanı ilə qeyri-neft məhsulları ixracının  stimullaşdırılması haqqında fərman imzalanıb, artıq nəticələr var. Hazırda 30-dan çox sahibkara investisiyanı təşviq edən sənədlər verilmişdir. İxrac missiyaları həyata keçirilir. Dünən hörmətli iqtisadiyyat naziri bu barədə ətraflı məlumat verdi. Xaricdə artıq bir çox “duty free” dükanlarda Azərbaycan məhsullarını görmək mümkündür.
İkincisi, sahibkarlığın dövlət tənzimlənməsinin optimallaşdırılması. Ölkə Prezidentinin fərmanı ilə sahibkarlıq subyektlərində yoxlamalar tamamilə dayandırılmış və artıq lisenziyaların, icazələrin sayı kəskin surətdə azaldılmışdır.
Üçüncüsü, böyük özəlləşdirmə proqramının həyata keçirilməsi. Bu istiqamətdə də artıq böyük işlər kifayət qədər görülməkdədir. 
Dördüncüsü, xarici investisiyanın birbaşa ölkəyə genişmiqyaslı axınını  təşviq etmək. Bu məqsədlə  ölkədə artıq azad sənaye zonaları yaradılıb, bir çox investisiyalar vergi və rüsumlardan azad olunub.
Sonuncusu, iqtisadi idarəetmənin islahatı kimi ölkə Prezidentinin 2016-cı il 15 iyul tarixli fərmanı ilə Maliyyə Sabitliyi Şurası, Dayanıqlı İnkişaf üzrə Milli Əlaqələndirmə Şurası və Azərbaycan Prezidentinin İqtisadi İslahatlar üzrə Köməkçisi Xidməti yaradılmışdır. Göründüyü kimi, ölkə başçısının fərmanları uğurlu beynəlxalq təcrübəyə əsaslanan yeni iqtisadi modelin, ixracyönümlü özəl iqtisadiyyatın yaradılmasına tam şərait yaradır. Azərbaycan iqtisadiyyatının artım tempinin yüksəlməsi potensialı kifayət qədər yüksəkdir. 2017-ci il büdcə layihəsinin indiki reallıqları tam əks etdirdiyini və növbəti ildə ölkə qarşısında duran çağırışlara cavab verdiyini nəzərə alaraq ona səs verəcəyimi bildirirəm. Diqqətinizə görə minnətdaram.
Sədrlik edən. Sağ olun. Elçin Quliyev.
E.Quliyev. Hörmətli cənab Sədr, hörmətli hökumət üzvləri, hörmətli həmkarlar! Dünyada gedən qeyri-müəyyən iqtisadi proseslər Azərbaycan iqtisadiyyatına da öz mənfi təsirini göstərmişdir. Heç şübhəsiz ki, dövlət büdcəsinə xarici və daxili təsirlər təhlil olunarkən, bütün amillər nəzərə alınmaqla hazırlanması bu təsirləri minimuma endirəcəkdir.  Təqdim olunmuş büdcə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin apardığı çevik  siyasət nəticəsində makroiqtisadi sabitliyin qorunub saxlanması, struktur islahatlarının sürətləndirilməsi istiqamətində mühüm sistemli tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutmuşdur. Ölkə əhalisinin həssas sosial qruplarının müdafiəsinin gücləndirilməsi, bank sektorunun sağlamlaşdırılması, qeyri-neft ixracının artırılması məqsədi ilə sənayenin, kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi əsas məsələlərdəndir. 2017-ci ildə büdcə-vergi siyasətinin reallaşmasında qeyri-neft gəlirlərinin   ümumi daxili məhsulda, büdcə gəlirlərində xüsusi çəkisinin artırılması, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Fondundan dövlət büdcəsinə transferin tədricən azaldılması, dövlət büdcəsinə hesablanmış vergilərin və sair daxilolmaların yığım faizinin artırılması, vergi öhdəliklərinin optimal gəlirliyinin və investisiya mühitinin daha da yaxşılaşdırılması məqsədi ilə vergi yükünü optimallaşdırmaqla qeyri-neft sektorundan verg daxilolmalarının artımına nail olunması, sadələşdirilmiş verginin tətbiqinin dairəsinin genişləndirilməsi istiqamətində işlərin davam etdirilməsi, vergi bazasının gücləndirilməsi, vergi uçotunun təkmilləşdirilməsi istiqamətində səmərəli vergi nəzarəti mexanizminin qurulması, o cümlədən elektron qaimə-faktura sisteminin tətbiqi, nağdsız əməliyyatların stimullaşdırılması kimi tədbirlərin nəzərdə tutulması yuxarıda qeyd olunan məqsədlərə nail olmağa güclü təkan verəcəkdir.
İqtisadiyyatın aparıcı sektorlarından biri olan qeyri-neft sənayesinin inkişaf etdirilməsinin iqtisadi artıma müsbət töhfə verəcəyi danılmaz faktdır. Bu istiqamətdə hökumət tərəfindən, İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi tərəfindən görülən işlər təqdirəlayiqdir.  Belə ki, investisiya təşviqi sənədini almış hüquqi şəxslərin və fərdi sahibkarların texnikanın, texnoloji avadanlıqların və qurğuların idxalı zamanı gömrük rüsumundan, əlavə dəyər vergisindən, torpaq və əmlak vergisindən azad olunmasının, bu şəxslərin mənfəət vergisini və fiziki şəxslərin gəlir vergisini 50 faiz güzəştlə ödəməsinin, habelə ixrac subsidiyalarının, brendləşmənin, regionlarda yaradılan sənaye parkları və sənaye məhəllələrinin iqtisadiyyata təsirinin orta müddət dövründə şahidi olacağıq.  Bununla yanaşı, qeyd edildiyi kimi, iqtisadiyyatla məşğul olanların təqribən 40 faizini təşkil edən aqrar sektorun inkişafı vacib məsələlərdəndir. Son dövrlər ölkənin regionlarında aqroparklar, müasir tipli istixanalar, intensiv bağçılıq və tərəvəzçilik, baramaçılıq, pambıqçılıq inkişaf etməkdədir. Mən pambıqçılığa xüsusi diqqət çəkmək istərdim.
Təmsil edildiyim Sabirabad rayonunda 1970–1980-ci illərdə pambıq istehsalı 100–110 min ton təşkil edirdi. Ötən il dövlətin dəstəyi və diqqəti nəticəsində əkin sahələri də buraya cəlb edilmişdi. Bundan başqa rayonda tərəvəzçilik, meyvəçilik, baramaçılıq inkişaf etdirilir. Ulu öndər Heydər Əliyev Sabirabad rayonuna dəfələrlə səfər etmiş, rayonun ölkə iqtisadiyyatına verdiyi töhfələri yüksək qiymətləndirmişdi. Rayonda mövcud potensialı nəzərə alaraq aidiyyəti təşkilatlardan Sabirabadda aqropark və sənaye məhəllələrinin yaradılması məsələsinə baxılmasını xahiş edərdim. Əgər rayonda aqropark, sənaye məhəlləsi yaradılarsa, bu, ölkə iqtisadiyyatına çox böyük töhfə vermiş olar. Eyni zamanda, rayonun qazlaşdırılmasının sürətlə getməsinə baxmayaraq, bəzi problemlər yaranmışdır. Belə ki, magistral qaz kəmərinin yaxınlığından keçməsinə baxmayaraq, 247 nəfər əhalisi olan Yastıqobu kəndinə indiyə kimi qaz verilməmişdir. Aidiyyəti qurumların burada olmasından istifadə edərək bu kəndin qazlaşdırılmasını xahiş edirəm. Mən 2017-ci ilin dövlət büdcəsinə səs verəcəyəm və deputat həmkarlarımı da bu büdcəyə səs verməyə çağırıram. Diqqətinizə görə minnətdaram.
Sədrlik edən. Sağ olun. Əhliman Əmiraslanov.
Ə.Əmiraslanov. Çox hörmətli Oqtay müəllim, hörmətli hökumət üzvləri, hörmətli həmkarlar! Mən də hesab edirəm ki, dünya iqtisadiyyatında mənfi meyilli proseslərin olması Azərbaycan iqtisadiyyatına da mənfi təsirini göstərmişdir, yəni ondan yan keçməmişdir. Burada qeyd olunduğu kimi, ölkəmizdə mənfi meyilli iqtisadi proseslərin baş verdiyi bir vaxtda 2017-ci il üçün büdcə zərfinin hazırlanması və büdcənin sosialyönümlü olması o qədər asan iş deyil. Mənə belə gəlir ki, biz bu büdcəni hazırlayan mütəxəssislərin əməyinə yüksək qiymət verməliyik. Çünki büdcə çox mükəmməl və Azərbaycan qanunvericiliyinə uyğun hazırlanıb. Təqdirəlayiq haldır ki, büdcəmiz sosialyönümlüdür. Burada dəfələrlə qeyd olundu və  bu gün biz 2017-ci il büdcəsini təsdiq etməklə bir daha möhtərəm cənab Prezidentimizin əhalinin sosial sahəsinə olan diqqət və qayğısının şahidi oluruq. Çox yaxşı haldır ki, büdcədə səhiyyə xərcləri keçənilkindən bir qədər də artıq olmaqla, yəni 746 milyon manat səviyyəsində saxlanıbdır. Bu səhiyyə xərclərinin azalmaması ölkədə əhaliyə tibbi xidmətin səviyyəsinin stabil saxlanmasına kömək edəcəkdir.
Mən xüsusi vurğulamaq istəyirəm ki, səhiyyə sahəsində dövlət proqramları həyata keçirilir. Bunlara məqsədyönlü dövlət səhiyyə proqramları deyilir. Bu, xroniki böyrək çatışmazlığı, irsi qan xəstəlikləri, talassemiya, onkoloji xəstəliklər və dağınıq skleroz ilə bağlıdır. Bir də son dərəcə böyük əhəmiyyət kəsb edən bir məsələ var. Uşaqların icbari dispanserləşdirilməsi ilə bağlı olan dövlət proqramlarına da 171 milyon manat nəzərdə tutulub ki, bu proqramların həyata keçirilməsi əhalinin sağlamlığının qorunması istiqamətində görülən tədbirlərin stabil saxlanmasına kömək edəcəkdir. Mən istərdim qeyd eləyim, – komitədə də bu məsələləri demişəm, – neçə illərdir ki, möhtərəm cənab Prezidentin şəxsi təşəbbüsü ilə büdcədən onkoloji xəstələr üçün  kimyəvi dərman preparatlarının alınmasına məqsədyönlü vəsait ayrılır. Bizim Maliyyə Nazirliyi və büdcəmizi tərtib eləyən insanlar çox sağ olsunlar ki, bu vəsait bu il də nəzərdə tutulubdur. Ancaq nəzərə alsaq ki, bu preparatların demək olar, hamısı Avropada istehsal olunur və manatın devalvasiyası da məlumdur, bütün bunlar preparatların həm kəmiyyətinə, həm də keyfiyyətinə mənfi təsir göstərə biləcək. Mən bilirəm, bu, çətin bir işdir. Ancaq mən yenə maliyyə nazirindən xahiş edirəm ki, imkan daxilində bu işə kömək eləsinlər. Yoxsa bu, bir çox onkoloji xəstəliklərin adekvat müalicəsi üçün problem yaradacaqdır.
Digər bir məsələ icbari tibbi sığorta məsələsidir. Bu məsələ neçə illərdir, geniş müzakirə predmetinə çevrilib. Artıq bu sahədə  uğurlu addımlar atılmağa başlanıb. Yeni qurum yaranıbdır. O qurum, yəni agentlik artıq fəaliyyətə başlayıbdır. Pilot layihələr nəzərdə tutulubdur. Möhtərəm cənab Prezidentimiz noyabrın 29-da imzaladığı sərəncam ilə icbari tibbi sığortaya keçilməsinin prinsip və mexanizmlərini təsdiq etdi. Bu istiqamətdə genişmiqyaslı işlər aparılır. Bunun üçün büdcədə 24 milyon manat vəsait nəzərdə tutulubdur, yəni möhtərəm cənab Prezidentin sərəncamı ilə icbari tibbi sığortanın həyata keçirilməsi üçün vəsait ayrılıb. Şübhəsiz ki, bu sahədə də problemlər var. Bu sahə çətin sahədir. Hansı ölkə icbari tibbi sığortaya keçibsə, çətinliklər ilə üzləşərək keçibdir. Çoxlu maneələr də olubdur. Ancaq mən həmkarlarımdan fərqli olaraq icbari tibbi sığortanın yaxın vaxtda Azərbaycanda reallaşması sahəsində optimistəm. Hər birimiz bilməliyik ki, hansı ölkə tibb sahəsində çox böyük uğurlar qazanıbsa, əhaliyə tibb xidmətin səviyyəsini yüksəldibsə, onun yalnız bir yolu olub, o da icbari tibbi sığortanın həyata keçirilməsidir. Biz icbari tibbi sığortanı nə qədər tez həyata keçirsək, əhalimizə göstərdiyimiz tibbi xidmətin səviyyəsi də bir o qədər yüksələr.
Burada qeyd olundu, xəstəxanaların və tibb müəssisələrinin özəlləşdirilməsi ilə bağlı deputat həmkarlarım fikirlərini söylədilər. Mən də hesab edirəm ki, bu, düzgün addımdır. Ancaq bu məsələdə bir qədər ehtiyatlı olmaq lazımdır. Şübhəsiz ki, səmərəsiz fəaliyyət göstərən xəstəxanalarımız özəlləşdirilməlidir. Bu gün bu özəlləşdirmə həm büdcəyə vəsait gətirəcək,  həm də dövlət büdcəsinin yükünü bir qədər azaldacaq. Ancaq yaxşı fəaliyyət göstərən, yeni təmir olunmuş və bu gün əhaliyə yüksək tibbi xidmət göstərən hər hansı bir xəstəxananın və ya tibb müəssisəsinin özəlləşdirilməsi yolverilməzdir və bunu etmək olmaz. Mən son olaraq hesab edirəm ki, bizim 2017-ci il büdcə zərfimiz çox peşəkarlıqla hazırlanıb və Azərbaycan qanunvericiliyinə tam uyğundur.  Mən bu büdcənin lehinə səs verəcəyəm. Diqqətinizə görə sağ olun.
Sədrlik edən. Sağ olun. Çingiz Qənizadə.
Ç.Qənizadə. Təşəkkür edirəm. Hörmətli Sədr, hörmətli həmkarlarım, hörmətli qonaqlar! Mən də Azərbaycan Respublikasının 2017-ci il dövlət büdcəsi haqqında qanun layihəsinə, təbii ki, səs verəcəyəm. Biz bu məsələlərdə öz təklif və arzularımızı maliyyə naziri Samir Şərifovun iştirakı ilə keçirilən tədbirdə bildirmişik. Amma bir şeyi qeyd etmək istəyirəm ki, mən bu dəfə  büdcə haqqında fikirlərimi, sadəcə,  ürəyimdən keçən təkliflər üzərində quracağam. Çünk bu gün hökumətdən nəyinsə tələb olunması, mən hesab edirəm ki, bir az məntiqdənkənar olar. Beynəlxalq dünyada, aləmdə baş verən bu iqtisadi böhranlar içərisində bizə edilmiş təsir nəticəsində hökumətdən  nələrinsə tələb olunması, belə hesab edirəm ki, başa düşülən olmaz. Amma  büdcə xərclərinin nəyə sərf olunması istiqamətində həmkarlarımın indiyə qədər söylədikləri fikirləri mən də bölüşürəm və belə hesab edirəm ki, bəzi sahələrə pul ayırmalarda digər sahələrə nisbətdə dəyişmələr olmalıdır.
Sadəcə, bir şeyi deyim. Dünən burada həmkarlarım tərəfindən bir fikir səsləndi. Bu gün ölkədə doqquz yüz min qaçqın və məcburi köçkün ailəsinin mənzil şəraiti hələ də yaxşılaşmamışdır. Amma, eyni zamanda, burada qeyd olundu ki, müəyyən idman obyektlərinin və sairin tikintisinə pullar ayrılıb. Mən də istərdim ki, qaçqın və məcburi köçkünlərimizin mənzil şəraitinin yaxşılaşması məsələsi digər sahələrə nisbətən birinci növbədə həll olunsun. Çünki, doğrudan da, bizim soydaşlarımızın bəziləri bu gün acınacaqlı bir vəziyyətdə yaşayır. Eyni zamanda, bir şeyi də qeyd eləyim, bu, büdcəyə əlavə bir gəlirin gətirilməsi ilə bağlıdır. Mən bir-iki gün öncə APA xəbər agentliyinə müsahibəmdə də bildirmişdim ki, Hesablama Palatasının açıqlamalarına görə qaçqın və məcburi köçkünlərin  kommunal xərclərinə görə ayrılan vəsaitlərdə yeyintilər müşahidə olunub və bununla bağlı dəqiq faktlar və rəqəmlər var. Ona görə, mən təklif etmişdim ki, Nazirlər Kabinetinin 2002-ci il 22 yanvar tarixl qərarında düzəlişlər edilsin. Yəni qaçqın və məcburi köçkünlərimizə olan güzəştlər müavinətlə əvəz edilməlidir. Yəni onlara verilən bu güzəştlər yerli icra hakimiyyəti orqanlarının əli ilə deyil, məhz qaçqınların özləri tərəfindən  həyata keçirilməlidir. Əgər bu gün müəyyən icra strukturlarında  məhz bu müavinətlərin ödənilməsi ilə bağlı korrupsiya və yeyinti halları  varsa və bunu rəsmi dövlət orqanı açıqlayırsa, onda gəlin, bu pulları bizim qaçqın və məcburi köçkün soydaşlarımıza verək, qoy işıq pulunu, su pulunu və digər ödəmələri onların özləri ödəmiş olsunlar. Beləliklə, Hesablama Palatasının  açıqlamasındakı büdcədən yeyintilərin, korrupsiyanın qarşısını almış olarıq. Məndə olan məlumata görə Qaçqın və Məcburi Köçkünlərlə İş üzrə Dövlət Komitəsinin rəhbərliyi də bu fikirdə olub, əvvəllər bu məsələni qaldırıb. Təbii ki, onların gördüyü işləri danmaq olmaz, çox böyük işlər görüblər. Bu məsələni Maliyyə Nazirliyimiz nəzarətdə saxlasa, hesab edirəm ki, büdcədən müəyyən vəsaitin oğurlanmasının qarşısını almış olarıq.
Həmkarlarımdan bəziləri qeyd elədilər ki, qara bazarda valyutanın alqı-satqısı ilə bağlı problemlər var. Həqiqətən də, bu problemlər mövcuddur. Bunlara qarşı mübarizədə hüquq-mühafizə orqanlarının bir balaca ləng olduqlarını və hərəkət etmədiklərini vurğuladılar. Mən hüquqşünasam. Hələ sovet dövründə Cinayət Məcəlləsində 153-cü maddə var idi. Burada möhtəkirliyə, yəni alver məqsədli cinayətlərə  qiymət verilirdi, yən bu maddə ilə tövsif olunurdu. Amma hətta sovet dövrünün özündə də alver, yəni möhtəkirlik qadağan olunsa da, Moskvada, Kremlin yanında Qorki küçəsində alver gedirdi. Bakının Kubinkasında da alver gedirdi. Hər tində alver gedirdi. Sonradan, bu maddə ləğv olunduqdan  və buna yaşıl işıq yandırıldıqdan sonra artıq  malların qiymətlərində ucuzluq müşahidə olundu,  bu “qara bazar” anlayışı çıxdı. Mən belə hesab edirəm ki, valyuta dəyişmə məntəqələrinin, – mən iqtisadçı deyiləm, bu mənim subyektiv fikrimdir, – tələm-tələsik ləğv edilməsi ilə bağlı qəbul etdiyimiz qərar qara bazarın inkişafına şərait yaratdı. O məntəqələr bankların filialları kimi fəaliyyət göstərirdilər və insanlar  o tində bu tində  qiymətlərin fərqinə baxıb müraciət edirdilər və nəticədə rəqabətə dözməyən digər məntəqələr də öz qiymətlərini aşağı salmağa çalışırdılar. Ona görə də, belə hesab edirəm, bu məsələdə bizim iqtisadiyyat ilə məşğul olan qurumlarımız bir ölçüb-biçməlidirlər ki, hansı halda biz bu məsələyə divident gətirmiş olarıq. İş o yerə çatıb ki, hətta dünən mən internetdə adını çəkmək istəmirəm, müğənnilərdən biri müsahibəsində açıq-aydın deyib ki, biz artıq toylara dollar ilə gedirik.  Niyə? Ölkəmizdə valyuta  manatdır. Niyə görə dollardan söhbət gedir? Bunu mətbuatda da deyirlər. Ona görə də biz manatın güclənməsi istiqamətində müəyyən addımların atılmasına çalışmalıyıq.
Bir şeyi qeyd eləyim. Bu gün ən təhlükəsiz nəqliyyat vasitələrindən biri dəmir yoludur. Təbii, dövlət dəmir yolunun inkişafı üçün həmkarlarımın dediyi kimi, diqqət və qayğısını artırmalıdır. Bu, həm rahatlıqdır, həm də ucuz qiymətlə mənzil başına çatmaq deməkdir və dövlətin bu sahəyə qayğısı, təbii ki, olmalıdır. Sənədsiz evlər ilə bağlı qeyd olundu. Mənim də fikrim ondan ibarətdir ki, sənədsiz evlərin rəsmiləşdirilməsi ilə bağlı rüsumlardan gələn gəlir, təbii ki, dövlət büdcəsini kifayət qədər artıracaq. Bu məsələdə müəyyən əngəllər aradan qaldırılsa, əldə olunan gəlir bayaq qeyd etdiyimiz digər sahələrin inkişafına xidmət edəcəkdir.
Mən dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsinin də tərəfdarıyam. Həmkarlarım tərəfindən müxtəlif  fikirlər var. Çünki bəzilərimiz belə hesab edirlər ki, bu müəssisələr özəlləşdirilən zaman onların işçiləri işsiz qalacaqlar. Bəziləri isə hesab edirlər ki, özəlləşdirmədən gələn gəlir və pul büdcəyə yönələcək. Mən hesab edirəm ki, özəlləşdirmədən qorxmaq lazım deyil. Özəlləşdirilməyə çıxarılmış mülklərin, əmlakların özəlləşdirilməsi istiqamətində iş aparılmalıdır. Amma bu zaman Əhliman müəllimin dediyi kimi, olduqca ehtiyatlı olmalıyıq. Burada özəlləşdirmə zamanı, təbii ki, müəyyən ixtisarların və işsizliyin qarşısını almaq üçün cavabdeh  şəxslərin, müəssisələrin qarşısında konkret şərtlər qoyulmalıdır ki, bu müəssisələr təyinatı üzrə 3 il, 5 il, 10 il fəaliyyət göstərəcəklər. Təbii ki, bu da artıq ixtisara düşəcək insanların təhlükədən sovuşması ilə nəticələnə bilər.
Mən sonda bir şeyi də qeyd etmək istəyirəm. Təbii ki, həmkarlarımı dövlət büdcəsinə səs verməyə  çağırıram. Amma bir hüquq müdafiəçisi olaraq, bəlkə də o predmetdən kənara çıxaraq bir müraciət eləmək istəyirəm. Dünən məlum oldu ki,  Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin əməkdaşları daha bir reket saytın redaktorunu həbs ediblər. Bu artıq 3-cü həbsdir. Mən belə hesab edirəm ki, sağlam düşüncəli jurnalistlər,  qeyri-hökumət təşkilatları, ümumiyyətlə, hər kəs Azərbaycan cəmiyyətində xərçəng kimi bəla olan bu reket jurnalistikasına qarşı hüquq-mühafizə orqanlarının apardıqları  əməliyyatları alqışlamalı və  müdafiə etməlidirlər. Təşəkkür edirəm və hamını dövlət büdcəsi layihəsinə səs verməyə dəvət edirəm. Sağ olun.
Sədrlik edən. Sağ olun. Siyavuş Novruzov.
S.Novruzov. Təşəkkür edirəm, hörmətli Sədr. Mən də deputat həmkarlarıma qoşulub Azərbaycan Respublikasının 2017-ci il dövlət büdcəsi haqqında qanun layihəsinə səs verəcəyəm. Mən hesab edirəm ki, bu sahədə çalışan insanlara öz təşəkkürümüzü bildirməliyik ki, bütün imkanları nəzərə alıblar və qanunvericiliyin bütün tələblərinə uyğun bir büdcə layihəs təqdim ediblər. Bu, cənab Prezidentin ölkədə apardığı iqtisadi siyasətin nəticəsidir. Bir şeyi də qeyd etmək istəyirəm ki, bu sahədə, Oqtay müəllim, Milli Məclisin də rolu az deyil. Nəzərə alaq ki, 2016-cı ildə Milli Məclisin qəbul etdiyi əsas qanunlar və dəyişikliklər iqtisadiyyatın inkişafına, vergi sisteminin formalaşmasına, maliyyə-kredit sisteminin formalaşmasına, o cümlədən sosial sahəyə həsr olunubdur. Kifayət qədər qanun qəbul etmişik ki, bu qanunların nəticəsində  gələcəkdə  Azərbaycan iqtisadiyyatı daha da inkişaf edəcək və uğurlarımız  olacaq.
Mən  burada bir neçə təklif ilə çıxış eləmək istərdim. Birinci növbədə  burada mütləq aztəminatlı ailələri nəzərə almalıyıq. Əgər haradansa nə isə kəsilirsə, aztəminatlı ailələrin hesabından heç nə kəsilməməlidir. O cümlədən şəhid ailələri, müharibə veteranları və digər şəxslər burada nəzərə alınmalıdırlar. Çox yaxşı haldır ki, sosial sahə öz yerindədir və bu sahədə gedən proseslər davamlı şəkildə həyata keçirilir. Digər sahələrdə isə mən hesab edirəm ki, biz kifayət qədər yeni islahatlar aparmalıyıq. Birinci növbədə biz kiçik və orta sahibkarlığa  yaşıl işıq yandırmalıyıq. Bəzi hallarda kiçik sahibkarlar, ümumiyyətlə, vergidən azad olunmalıdırlar, orta sahibkarlıqda isə vergi dərəcəsi aşağı salınmalıdır ki, onlar inkişaf eləsinlər və növbəti illər üçün yeni gəlirlər gətirsinlər. İnvestisiya sahəsində biz Azərbaycan olaraq demək olar ki, neft strategiyasından ən uğurlu istifadə eləyən ölkələrdən biri olmuşuq. Neftin qiymətinin baha vaxtında, mənim xatirimdədir, insanlar məsələ qaldırırdılar ki, neft gələcək nəsillərə saxlanılmalıdır, bu, Neft Fondunda yığılıb qalmalıdır, amma Azərbaycan dövləti Prezidentin rəhbərliyi ilə düzgün neft strategiyasını həyata keçirərək  sosial sahəyə çox böyük diqqət yetirdi və nəticə etibarilə Azərbaycanda 3000-dən artıq məktəb, 600-dən çox xəstəxana, diaqnostika mərkəzi, 100-ə yaxın idman obyekti tikilərək istifadəyə verildi, yollar salındı, körpülər çəkildi, yəni bu sahədə də xeyli işlər görüldü, mədəniyyət obyektləri təmir olunaraq insanların istifadəsinə verildi. Burada əyləşən insanlarımız həmişə bunu uğurlu siyasət kimi tərifləyiblər, amma görürəm ki, bu gün artıq tənqidi hissəyə keçiblər. Bizim xatirimizdədir, burada təriflər  deyildi ki, bu məsələlər çox düzgün aparılıb. Məsələn, dünən həmkarımızdan biri 7 il bundan əvvəl olan məsələni araşdırmağa başlayıb və yaxud da ki, Azərbaycanda idman obyektlər və  tədbirləri ilə bağlı fikirlər söyləməyə başlayıblar. İdman Azərbaycanın təbliğidir. Azərbaycan idman vasitəsilə  təbliğ olunur. Keçirilən idman oyunlarında, olimpiadalarda Azərbaycanın bayrağının qaldırılması Azərbaycan xalqının maraqlarını təmsil edir. Təmsilçiyə də biz vəsait ayırmalıyıq. Əgər bu olmasa,  hansı vəsaiti ayıra bilərik? Olimpiadada Tacikistandan cəmi bir nəfər medal aldı, az qaldılar ona milli qəhrəman adı versinlər. Azərbaycanda kifayət qədər  idmançı Azərbaycanı təbliğ edir və Azərbaycanda keçirilən oyunlara biz daha çox diqqət ayırmalıyıq. Çünki bunlar Azərbaycanın dostlarının sayını artırır, Azərbaycanı təmsil edir, Azərbaycanın maraqlarını təbliğ edir.
Digər bir məsələ. Həmkarlarım burada diplomatik korpusla əlaqədar məsələ qaldırdılar. Bununla bağlı, hesab edirəm ki, bir balaca götür-qoy eləməliyik, baxmalıyıq. Bu diplomatik korpusun açılışı Milli Məclisin qərarı ilə olub. Bunun bağlanması, yaxud da müəyyən ştat məsələsi və sair diqqətlə ölçülüb-biçilməlidir. Digər ölkəyə hansı formada izah eləyə bilərik ki, biz diplomatik korpusu qapadırıq, yaxud da hansısa ştatı təxirə salırıq. Məsələn, biz bu yaxınlarda Özbəkistanda prezident seçkilərində iştirak edirdik. Özbəkistan Azərbaycanın strateji tərəfdaşıdır və Özbəkistan az ölkələrdən biridir ki, Ermənistanda öz səfirliyini açmayıb. Özbəkistanda hərbi attaşe vəzifəsi ixtisara salınıb və onlar heç cür başa düşə bilmirlər ki, bu nəyə görə ixtisara salınıb. Biz deməliyik ki, bizim vəsaitimiz çatmır, ona görə ixtisara salırıq? Hesab edirəm ki, bu sahədə Müdafiə Nazirliyi özü ölçüb-biçməlidir ki, kim harada, necə ixtisara salınsın, o cümlədən Xarici İşlər Nazirliyi də bu sahəyə diqqət yetirməlidir. Vəsaitin axtarılması məsələsi. Hörmətli Valeh müəllim deyir mənbələri göstərmək lazımdır. Birinci, dövlət aparatında kifayət qədər struktur islahatı aparılmalıdır. Artıq strukturlar ləğv olunmalıdır və orada olan vəsait Azərbaycanın təbliğinə sərf olunmalıdır.
İkinci bir məsələ. Ayrı-ayrı strukturlar, məsələn, elə Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyində birləşmələr nəticəsində nə qədər ştat ixtisar olundu və  dövlət büdcəsinə kifayət qədər qənaət edildi. O cümlədən bu yaxınlarda Təhsil Nazirliyi tərəfindən bir neçə institutun birləşdirilməsi. Eyni adda institutlar var, elə sahələr var ki, bir kafedra və yaxud da bir fakültə kimi istifadə eləmək olar, onun digər xərclərini də başqa istiqamətə yönəltmək olar. Təbii ki, mən özəl sektora toxunmuram, amma müxtəlif ixtisarlarla əlaqədar bu addımlar atılmalıdır. Söhbət orada müəllimlərin ixtisarından getmir, söhbət o binanın saxlanılmasına sərf olunan vəsaitlərdən, orada olan digər əlavə aparatlardan gedir. Elə yerlər var ki, dünya təcrübəsində də mövcuddur. Bir dağ kəndində 6 şagird var.    6 şagird üçün bir direktor, bir direktor müavini, bir gözətçi, bir xadimə var və sair. Amerika Birləşmiş Ştatlarında  böyük məktəblərdə təhsil alan uşaqları avtobus vasitəsilə aparıb gətirirlər. Bu sahələrə fikir verməliyik. Aztəminatlı təbəqələrə xüsusi diqqət yetirməliyik ki, onlarla bağlı məsələlərdə heç bir problem yaranmasın. Onların işlə təmini, gələcəkdə açılacaq yeni iş yerlərində onlara diqqət yetirilməsi vacib şərtlərdən olmalıdır.
Hökumət üzvlərinin burada olmasından istifadə edərək, bir məsələni də demək istəyirəm. Bizim sosial qanunvericilikdə bir müddəamız var ki, müharibə veteranları, şəhid ailələri və qaçqınlar ixtisara ən axırda salına bilərlər. Amma təəssüflər olsun ki, harada ixtisar olursa, birinci onlardan başlayırlar. Bu da bilavasitə qanunvericiliyin pozulmasına gətirib çıxarır. Bu baxımdan həmin sahəyə diqqət ayrılmasını xahiş edirəm. Təşəkkür edirəm.
Sədrlik edən. Sağ olun. Əflatun Amaşov.
Ə.Amaşov.  Hörmətli Sədr, hörmətli hökumət üzvləri, hörmətli həmkarlar, hörmətli media nümayəndələri! Göründüyü kimi, büdcə layihəsi üzərində kifayət qədər iş gedib. Layihədə iqtisadi tarazlığı saxlamaq, ölkənin müdafiə qabiliyyətini daha da artırmaq, əsasən də vətəndaşların sosial rifahını diqqətdə saxlamaq əsas götürülüb. Yəni büdcə layihəmiz sosialyönümlüdür və belə olması şərtdir. Hesab edirəm ki, sənəd ölkədə aparılan islahatların yeni dövrü üçün prioritetləri müəyyənləşdirəcək, islahatlar tezliklə bəhrəsini verəcək. Bu baxımdan layihəni qənaətbəxş hesab edirəm və ona səs verəcəyəm. Ancaq bəzi qeydlərim diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm.
Burada söylənənlər təkrar olmasın deyə, mən mənsub olduğum jurnalistika sahəsi ilə bağlı məsələlərdən başlamaq istərdim. Jurnalistika ölkədə ictimai rəyin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Bizim bu gün bu salonda səsləndirdiyimiz fikirlərin cəmiyyətə obyektiv çatdırılması arxada əyləşmiş jurnalistlərdən çox asılıdır. Ölkəmizin dünyada təbliğ də bu sahə ilə bağlıdır. Buna görə də hesab edirəm ki, biz jurnalistika ilə bağlı qənaət rejiminə keçməməliyik. Son bir ildə istər qəzet kağızı ilə bağlı, istərsə də çap xərci ilə bağlı kifayət qədər bahalaşma gedib. Ümumən  KİV-lərimizin satışı  zəifdir, reklamdan gələn gəlirlər də kifayət qədər aşağıdır. 2016-cı ildən ölkəyə gətirilən qəzet kağızı üzərinə əlavə dəyər vergisinin tətbiqinə də başlanılıb. Bütün bunlar vəziyyətə neqativ təsir göstərir. Hazırda internet media ictimai fikrin formalaşmasında əsas vasitəyə çevrilib. Ümumən KİV-lərin vəziyyətinin bəzi məqamlarına toxunmaq istəyirəm.
Hazırda Azərbaycanda təqribən 30-dək xəbər portalı  normal qaydada fəaliyyət göstərir. Gələcəkdə bu rəqəmin artacağı istisna deyil. Ona görə də bu tip media vasitələrinin nəzərə alınması vacibdir. Ümumiləşdirmə apararaq təklif edərdim ki, Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fonduna ayrılmış 4 milyon manat vəsait artırılmalıdır. Ən azından əlavə 1 milyon manat internet medianın maliyyələşməsi üçün ayrılmalıdır. Heç bir gəliri olmayan, amma həmişə peşəkar və vətənpərvər olan bu biçarələr bəs nə ilə yaşamalıdırlar? Mən büdcə xərclərinin istiqamətindəki bir məqama diqqət yetirməyi zəruri sayıram. 8.7.2-ci sıra nömrəsi üzrə radio, televiziya və nəşriyyat xərcləri nəzərdə tutulub. Məbləğ 57 milyon 81 min 310 manatdır. Ancaq məsələ burasındadır ki, göstərilən rəqəmin real vəziyyətə təsiri yoxdur. Radio və televiziya dedikdə, dövlət büdcəsi hesabına fəaliyyət göstərən kütləvi informasiya vasitələri nəzərdə tutulur. Nəşriyyata gəldikdə, dövlətin nəşriyyat xərcləri böyük də ola bilər,  azaldıla da bilər. Sözüm ondadır ki, biz yalnız bu tip media vasitələrini nəzərdə tutmalıyıq. Yaxud da kütləvi informasiya vasitələrinə diqqət yetirməliyik. Real vəziyyəti əks etdirən rəqəm isə yuxarıda dediyim kimi, 4 milyon manatdır.
Daha bir məsələyə diqqətinizi çəkmək istərdim. Qarşıdakı 3 il üzrə iqtisadi və sosial inkişaf konsepsiyasının proqnozlarına baxdım. İnformasiya-kommunikasiya texnologiyalarının inkişaf prioritetlərindən biri kimi ölkənin informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi göstərilib. Belə vacib məsələnin hələ də prioritet olaraq qalması və üzərindən bir cümlə ilə keçilməsi mənə qəribə gəlir. Proqnoz verilirsə, sahə öyrənilməli, kifayət qədər əhatəli proqnoz verilməlidir. Hesab edirəm ki, bu istiqamətdəki fəaliyyət konkret informasiya təhlükəsizliyi konsepsiyasının hazırlanmasına köklənməlidir. Bu, olduqca vacibdir.
Növbəti deyəcəyim məsələ Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə proqramın dayandırılması ilə bağlıdır. Ola bilsin, buna səbəb olan müəyyən problemlər yaşanıb. Nəzərdə tutulan  5000 gənc xaricə göndərilməyib. Göndərilənlərin də xeyli qism ölkəyə qayıtmayıb,  qayıdanlar da uyğun işlə təmin olunmayıblar. Unutmayaq ki, qloballaşma şəraitində müasir təhsil, xarici təcrübəyə yiyələnmək hər bir xalqın inkişafının başlıca şərtidir. Ona görə də xaricdə təhsil proqramı mütləq bərpa edilməlidir. Doğrudan da, nazirlikdə rəhbərlik dəyişdikdən sonra bu sahədə müsbət addımlar atılıb. Ümid onadır ki, tezliklə məsələ dərindən araşdırılsın, müasir tələblərə cavab verə bilən yeni proqram hazırlanıb həyata keçirilsin. Biz bunu yeni tədris ilinədək gözləyirik.
Çıxışımı Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiə Nazirliyinin Qarabağ müharibəsi əlilləri və şəhid ailələri üçün tikdiyi evlərlə bağlı tamamlamaq istərdim. Əlbəttə, bu xətlə 2015-ci ilə qədər müxtəlif rayonlarda evlər tikilərək sakinlərə təhvil verilib. Ancaq ötən il maliyyələşdirmə dayandırılıb. Cənab Samir Şərifovun dünənki çıxışında da bildirildi ki, 2017-ci ilin dövlət büdcəsində bu məqsəd üçün vəsait nəzərdə tutulmayıb. Həmin layihə çərçivəsində 2015-ci ildə Saatlı rayonunda 9 fərdi yaşayış evinin tikilməsi nəzərdə tutulurdu. Bəzilərinin bünövrəsi qoyulmuş, hətta müəyyən tikinti işləri də aparılmışdı. İndi isə məlum olduğu kimi, maliyyə dayandırılıb. Bəs yarımçıq tikililərin aqibəti necə olacaq? Əlbəttə, maliyyə ayrılmasa, uçub dağılacaq, dövlətin pulu havaya sovrulacaq. Mənzil gözləyən 9 ailənin üzvlərini necə inandırmaq olacaq ki, pul olmadığına görə evləriniz tikilmədi. Axı, onlar vətən üçün şəhid veriblər, sağlamlıqlarını itiriblər. Onların da digərləri kimi yaşamağa haqları var. İnanmaq istərdim ki, dediklərim havada qalmayacaq. Bu sahə üzrə də müsbət addımlar atılacaqdır. Mən çıxışımın əvvəlində bildirdim, layihəni qənaətbəxş hesab edirəm, ona səs verəcəyəm. Sağ olun.
Sədrlik edən.  Sağ olun. Tənəffüs elan edilir.

(FASİLƏDƏN SONRA)

Sədrlik edən. İclasımız davam edir. Eldar Quliyev.
E.Quliyev. Çox sağ olun. Hörmətli cənab Sədr, hörmətli millət vəkilləri, hörmətli hökumət üzvləri! 2017-ci ilin dövlət büdcəsinə aid sənədlərin təhlili göstərir ki, ölkəmizdə büdcə gəlirlərinin əsasının qeyri-neft sektorunun hesabına formalaşması istiqamətində uğurlu nəticələr əldə edilir. Belə ki, dövlət büdcəsinin gəlirlərində verginin payı 2015-ci ildə 57,2 faizdən 2017-ci ildə 57,7 faizə yüksələcəkdir. Dövlət Neft Fondundan daxilolmalar isə 46,5 faizdən 38,2 faizə düşəcəkdir. Bu da ölkəmizdə qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsi istiqamətində hörmətli Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin  təşəbbüsü və başçılığı ilə hökumətin apardığı ardıcıl, düşünülmüş iqtisadi siyasətin nəticəsidir. O siyasət sayəsində respublikamızda müasir texnologiyalarla təchiz edilmiş sənaye və aqrar müəssisələr yaradılmış, yeni istehsal sahələri təşəkkül tapmış,  çoxlu iş yerləri açılmış və iqtisadi islahatlar həyata keçirilmişdir. Bütün bunlar büdcəyə əlavə gəlirlərin cəlb edilməsi və mövcud potensialın getdikcə genişlənməsi deməkdir. Əvvəlki illərdə neft sektorundan çoxlu gəlir əldə olunduğundan büdcənin gəlir hissəsinin formalaşmasında heç bir problem olmurdu və biz büdcə müzakirəsində diqqəti ən çox büdcənin xərclər bölməsinə ayırırdıq, gəlir hissəsinə isə o qədər də fikir verməzdik. Son vaxtlar isə neftdən gələn gəlirin azalması büdcənin həm gəlirlər, həm də xərclər hissəsinə daha həssaslıqla yanaşılmasını tələb edir. Hesab edirəm ki, büdcə gəlirlərinin artmasında xüsusi əhəmiyyəti olan istehsal müəssisələrinin son illər genişləndirilməsi ilə yanaşı, mövcud gəlir mənbələrinin dəqiq araşdırılmasına, yeni mənbələrin aşkar edilməsinə və səmərəli istifadə olunmasına ehtiyac vardır.
Bildiyiniz kimi, möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyev imzaladığı sənədlərdə vətəndaşların sosial məsələlərini, maddi rifah hallarını həmişə önə çəkmişdir. Bu ilin oktyabr ayında “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda dəyişikliklər edilməsi barədə qanunun qəbul edilməsi xüsusi mülkiyyətdə olan torpaqlarda yaşayış evləri tikdirən insanları çox böyük əziyyətdən və əlavə vəsait xərcləməkdən azad etməklə yanaşı, həm də dövlət büdcəsində dövlət rüsumunun daha çox toplanmasına, büdcənin gəlirlərinin artmasına, habelə büdcə vəsaiti hesabına icra olunan bəzi tədbirlərin bələdiyyələrə ödəniləcək əmlak vergisi hesabına yerinə yetirilməsinə imkan verəcəkdir. Bu da dövlət büdcəsinin yükünü azalda bilər. Belə ki, son illər respublikamızda xüsusi mülkiyyətdə olan torpaqlarda yüz minlərlə yaşayış evi tikilmiş, vətəndaşlar  uzun illər orada yaşamaqlarına baxmayaraq, müəyyən əngəllərlə üzləşdiklərinə görə evlərini mülkiyyətlərinə keçirə bilməmişdilər. Bu qanunun qəbul edilməsi ilə isə mövcud əngəllər tezliklə aradan qaldırılacaq, vətəndaşların torpaq sahəsi üzərində mülkiyyət hüququnu təsdiq edən sənədlər təqdim edilməklə həmin sahələrdə tikilən yaşayış evləri müvafiq məbləğdə dövlət rüsumu ödənməklə Daşınmaz Əmlakın Dövlət Reyestrində qeydiyyata alınacaqdır. O tədbirlərin həm sosial, həm də dövlət büdcəsinin gəlirlərinin artmasında əhəmiyyətini nəzərə alaraq müvafiq qurumlar tezliklə bu məsələlərin həllinə başlayacaqlar. Eyni zamanda, yeni tikilmiş hündürmərtəbəli binalarda olan qeyri-yaşayış sahələrinin qeydiyyata alınmaması da mövcuddur. Çoxlu sayda binanın artıq illərlə istismar olunmasına baxmayaraq, orada yaşayan sakinlər hələ də öz mənzillərində qeydiyyata alına bilməmişlər. Bu məsələlərin tezliklə həll olunması, dövlət büdcəsinə əlavə gəlirlərin gətirilməsi və qeyd olunduğu kimi, bələdiyyələrin imkanlarının genişləndirilməsi büdcə xərclərinin bir qisminin bələdiyyələr tərəfindən  götürülməsinə imkan yaradacaqdır.
Bundan başqa yaxşı olar ki, büdcə gəlirlərinin “dövlət rüsumları” adlanan bölməsi daha geniş verilsin və “Dövlət rüsumu haqqında” Qanunda nəzərdə tutulan bütün xidmətlər həmin qanunda göstərilən qaydada büdcə layihəsində ayrıca sətirlə göstərilsin. Belə olan halda hər bir xidmət üzrə büdcəyə ödənilən dövlət rüsumlarına nəzarət etmək mümkün olar. Bunu deməkdə məqsədim budur ki, biz gələcəkdə büdcənin gəlirlərini daha geniş və ətraflı verməklə məsələni ciddi nəzarətdə saxlaya və büdcədən yayınmaların qarşısını qətiyyətlə ala bilərik.
Büdcə xərcləri hissəsinə gəldikdə isə, onu  deyə bilərəm ki, investisiya və xərclərin əsas hissəsinin ölkəmizə çox gəlir gətirən potensiala malik olan aqrar sahəyə, turizmə, rabitə və yüksək texnologiyalara, nəqliyyata və daha yüksək əlavə dəyər yaradan digər sahələrin inkişafına yönəldilməsi məqsədəuyğun olardı. Aqrar sahədə ənənəvi bitkiçilik sahəsinin inkişafı ilə yanaşı, istehsal edilən kənd təsərrüfatı məhsullarının son istehlak məhsulu kimi emalını təşkil etməklə bazarlara çıxmasını təmin edərdik. Yalnız bu halda qeyri-neft sektorunun prioritet sahəsi olan aqrar bölmədə maksimum gəlir əldə edə bilərik. Bununla belə bütün rayonlarda bir neçə emal müəssisəsi yaradılmalıdır ki, bu vəziyyətin öhdəsindən gəlmək olsun.
Sonda mən fürsətdən istifadə edərək bir məsələni hörmətli nazirlərimiz Samir Şərifov və Oqtay Şirəliyevin diqqətinə çatdırmaq istəyirəm. Bu mənim seçicilərimin xahişidir. Bildiyiniz kimi, bizim Maştağa qəsəbəsində 70 mindən çox əhali yaşayır. Bu qəsəbədəki 7 nömrəli xəstəxana keçən əsrin 30-cu illərində inşa olunub və xalqa xidmət göstərir. Çox təəssüflər olsun ki, o dövrdən qalan bu xəstəxananın təmir məsələsi artıq 2015-ci ildə plana salınsa da, bu günə qədər təmir işlərinə  başlanılmayıb. Cənab Prezidentimizin göstərişi ilə bütün rayonlarımızda onlarla yeni xəstəxana və eləcə də klinika tikilmişdir ki, onlar da müasir avadanlıqlarla təmin olunmuş və bu gün xalqımıza yüksək səviyyədə xidmət göstərirlər. Xahişim budur ki, 2017-ci ildə xəstəxananın planda nəzərdə tutulmuş təmirinə müvafiq göstəriş verəsiniz. Sonda mən də bu layihəni dəstəkləyirəm və deputat həmkarlarımdan  qanun layihəsinə səs vermələrini xahiş edirəm. Sağ olun.
Sədrlik edən. Sağ olun. Gövhər Baxşəliyeva.
G.Baxşəliyeva. Çox sağ olun, Oqtay müəllim. Hörmətli iclas iştirakçıları, mən də müzakirəyə təqdim olunmuş büdcə layihəsini dəstəkləyirəm və ona səs verəcəyəm. Dövlət müstəqilliyinin bərpa olunmasının 25-ci ildönümünü qeyd edən ölkəmizin qlobal dünya sistemində mövqeyi, – bunu hamımız etiraf etməliyik, – durmadan möhkəmlənir. Bunun əsas səbəbi ölkəmizin çevik və uzaqgörən dövlət siyasəti ilə son illər dünya sistemini sarsıdan qlobal kataklizmlərdən  uğurla qorunması və iqtisadi tərəqqi yolunda irəliləməsidir. Siyasi və iqtisadi hadisələrin təhlili göstərir ki, 2016-cı ildə dünyada siyasi və hərbi böhran daha da genişlənmişdir. Dünyanın müxtəlif bölgələrində qanlı toqquşmalar, müharibələr alovlanır, risklər, təhdidlər artır. Yaxın Şərqdə isə vəziyyət, demək olar ki, kritik həddə çatıbdır və bu regionda müşahidə olunan qarşıdurmalar çox müdhiş fəlakətlərlə nəticələnir. Belə bir mürəkkəb zamanda düşmənlərimiz də qəbul etməyə məcburdurlar ki, uğurlu dövlət siyasəti Azərbaycanı inkişaf fenomeninə çevirmişdir. Ölkəmiz yerləşdiyi bölgənin imkanlarından, malik olduğu karbohidrogen resurslarından səmərəli istifadə etməklə uğurlarını artırır. Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, belə bir mürəkkəb dönəmdə ölkəmizdə həyata keçirilən siyasət bütün sahələrdə uğurları və yenilikləri təmin etmişdir. Bunu hamımız etiraf etməliyik. Bu mənada inkişafın Azərbaycan modeli bir çox ölkələr üçün nümunə sayıla bilər. Dünyada əlverişsiz iqtisadi proseslərin davam etdiyi 2016-cı ilin ötən dövrü ərzində də ölkəmizdə sabitlik qorunub saxlanılmış, dövlətimizin gücü və beynəlxalq nüfuzu  yüksəlmişdir.
Hazırda dünyada gedən siyasi və iqtisadi proseslər ölkə iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətini artırmaq, idxaldan asılılığını azaltmaq, ixracyönümlü qeyri-neft iqtisadiyyatının əsaslı inkişafını təmin etmək, insan kapitalından səmərəli istifadə etmək kimi prioritetlərin ön plana çəkilməsini zəruri edir. Ona görə də müasir mərhələdə Azərbaycanın inkişaf strategiyasının qarşıda duran əsas vəzifələri iqtisadiyyatın şaxələndirilməsini sürətləndirmək, neft gəlirlərinin azaldığı bir şəraitdə qeyri-neft sektorunun yüksək inkişafını təmin etmək, ixrac və rəqabət imkanlarını genişləndirməkdir. Cənab Prezidentin  ümumi daxili məhsulun azalmasının qarşısının alınmasına xidmət edən antiböhran xarakterli xüsusi tədbirlər paketi müsbət nəticələr verməkdədir. Bu istiqamətdə əsas vəzifələr iqtisadiyyatı şaxələndirmək,  qeyd etdiyim kimi, investisiya qoyuluşunu sürətləndirmək, sahibkarlıq fəaliyyətini stimullaşdırmaq və beləliklə, neft gəlirlərinin səviyyəsindən asılı olmayaraq qeyri-neft sektorunun inkişaf tempini artıraraq onun ixrac imkanlarını genişləndirməkdir. Bütün bunlara nail olunması, dünya iqtisadiyyatında baş verən proseslərə qarşı ölkə iqtisadiyyatının dayanıqlığının daha da möhkəmləndirilməsi üçün Prezidentimizin islahatlar siyasəti çevik iqtisadi idarəetmənin təşkili, biznes mühitinin yaxşılaşdırılması, investisiyaların təşviqi və qeyri-neft məhsullarının ixracının stimullaşdırılmasına yönəlmişdir. Bu tədbirlərdən qeyri-neft məhsullarının ixracının təşviqi ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında, milli iqtisadiyyat və iqtisadiyyatın əsas sektorları üzrə strateji yol xəritəsinin başlıca istiqamətlərini və digərlərini xüsusi vurğulamaq lazımdır. Dünyada baş verən siyasi və iqtisadi sarsıntılar şəraitində ölkəmizdə həyata keçirilən iqtisadi islahatlar beynəlxalq maliyyə institutları, Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı tərəfindən də yüksək qiymətləndirilmişdir. Azərbaycan iqtisadiyyatı dünyada müşahidə olunan ağır problemlərin öhdəsindən daim gəlməkdədir. Ona görə də Azərbaycanın inkişaf modeli bir çox ölkələr üçün, xüsusilə Şərq ölkələri üçün praktik nümunədir. Bu model qlobal iqtisadi və maliyyə böhranları şəraitində özünü doğruldur.
Müzakirəyə təqdim edilən büdcə zərfi mövcud reallıqları nəzərə alan, yaşadığımız zamanın çağırışlarına adekvat cavab verən, ölkəmizin ortamüddətli və uzunmüddətli prioritetlərini əsas götürən çox ciddi,  yüksək peşəkarlıq səviyyəsində hazırlanmış maliyyə sənədidir. Burada iqtisadiyyatın əsas istiqamətləri üzrə dəqiq təhlillər aparılmış, reallığa söykənən proqnozlar verilmişdir.
Burada mən bir neçə təklifimi də vermək istərdim. Bu, ilk növbədə seçildiyim Bərdə rayonu üzrə, –  demək olar ki,  Bərdənin bu əsas problemini digər rayonlara da aid etmək olar, – işsizlik problemidir. Mən xahiş edərdim ki, bu sahəyə növbəti illərdə xüsusi diqqət yetirilsin. Yəni bilirik ki, dövlətimiz, hökumətimiz çalışır. Ancaq iş yerlərinin açılması əsas  məsələlərdən biridir. Bu məsələni tezləşdirmək lazımdır ki, insanlar, xüsusilə gənc nəsil iş ilə təmin olunsun.
Daha sonra mən elm sahəsi haqqında  danışmaq istərdim. 2017-ci il büdcəsində elmə 118,5 milyon manat, yəni büdcənin 0,7 faizi ayrılıbdır. İndi baş verən  qlobal maliyyə böhranı fonunda  bu rəqəmi, əlbəttə,  qənaətbəxş hesab etmək olar. Amma biz nəzərə alaq ki, təqdim olunan  sənəddə ortamüddətli iqtisadi sosial inkişaf konsepsiyası 2017–2020-ci illərdə  elmin inkişafının əsas istiqamətlər müəyyənləşdirilərək yazılıbdır. Elm sahəsində dövlət siyasətinin əsas istiqamətləri elmi-texniki potensialın qorunub saxlanılmasından, elm sahəsində yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması və onlara qayğı göstərilməsindən, cəmiyyətdə elmi işçilərin nüfuzunun yüksəlməsinə nail olmaq üçün məqsədyönlü tədbirlərin həyata keçirilməsindən ibarətdir.
Mən burada  bir daha yada salmaq istərdim. Əgər biz elmi-texniki potensialın qorunub saxlanmasından danışırıqsa, açıq deməliyik ki, bu gün Milli Elmlər Akademiyasında bu sahədə böyük problemlər var. Belə ki, mövcud maliyyə təminatı əməkdaşları, xüsusilə yüksək təhsil görmüş,  peşəkar səviyyədə formalaşmış istedadlı kadrları qane etmədiyindən onlar digər sahələrə üz tuturlar. Gənc nəsil, yaxud  orta nəsil, biz bunları itiririk. Çünki akademiyanın məvacibi ölkə üzrə orta əmək haqqından aşağıdır. Bu səbəbdən bizim çox gözəl kadrlarımız başqa sahələrə üz tuturlar. Biz bunu istəməzdik, çünki hər belə bir kadrın yetişdirilməsinə uzun illər əmək və vəsait sərf olunur. Yəni Azərbaycan elmi bu istedadlı kadrlarını itirməməlidir. Bir də,  hörmətli Samir müəllim, mən keçən il də büdcə müzakirəsi zaman bu təklifimi vermişdim, bu il də  təkrarlamaq istərdim. Bildiyiniz kimi, elmi dərəcələri olan işçilər o elmi dərəcələrə görə təzminat alırlar. Elmlər namizədlərinin məvaciblərinə 60 manat əlavə olunur, elmlər doktorları isə əlavə 100 manat alırlar. Ancaq bu məbləğ onların məvaciblərinə əlavə olunur və  ümumi məbləğdən vergi çıxılır. Bu da onların aldıqları məvacibə bir qədər təsir edir. Ona görə mən təklif edərdim ki,  bu məbləğlər, yəni elmi dərəcəyə görə aldıqları təzminat vergidən azad olunsun. Elmlər Akademiyası...
Sədrlik edən. Çox sağ olun. Buyursun Bahar Muradova.
B.Muradova. Təşəkkür edirəm, cənab Sədr. Hörmətli hökumət üzvləri, millət vəkilləri! Biz artıq neçə gündür ki, çox faydalı və səmərəli müzakirələr aparırıq. Azərbaycanın 2017-ci il maliyyə sənədi, onun parametrləri və qarşıda duran hədəfləri ilə bağlı ən müxtəlif fikirlər səslənir. Hər kəsin fikrində aparıcı xətt də ondan ibarətdir ki, bu maliyyə sənədi Azərbaycanın 2017-ci ildəki vəzifələrini yerinə yetirməsi üçün mövcud reallıqlara uyğun şəkildə hazırlanıbdır. Əlbəttə ki, ən müxtəlif istiqamətlər üzrə fikirlər səsləndi. Mən diqqəti, xüsusilə Azərbaycanın müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsinə, milli təhlükəsizlik, hüquq-mühafizə orqanları, onların işi, yəni bu sahə ilə bağlı məsələyə yönəltmək istəyirəm. Büdcə layihəsində bu sahəyə  mövcud olanın 24 faizi həcmində maliyyə nəzərdə tutulur. Bu da ötən ildəkinə nisbətən 2,1 faiz artıq nəzərdə tutulub. Bu onu göstərir ki, növbəti ildə də Azərbaycan müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsini əsas istiqamət kimi qarşıya qoyur və bu da təsadüfi deyil. Ötən il baş verən hadisələr, xüsusilə aprel  hadisələrindən   sonrakı   durum,  danışıqlar   prosesindək   mövcud vəziyyət, Ermənistanın qeyri-konstruktiv mövqeyi Azərbaycanın bu istiqaməti daim diqqət mərkəzində saxlamasını və inkişaf etdirməsini labüd edir. Çünki son nəticədə bu məsələnin həllində Azərbaycanın öz gücünə istinad etməli olduğuna getdikcə artan inam möhkəmlənməkdədir. Əlbəttə, bu həm ordunun qüdrətinin  güclənməsini, eləcə də bu sahədə çalışan, xidmət edən Azərbaycan vətəndaşlarının, bizim hərbiçilərin, zabit heyətinin, əsgərlərin  maddi və sosial durumunun yaxşılaşdırılmasını, eyni zamanda, ordu təminatının mal-material hissəsinin, xüsusilə ordu sənayesinin inkişafını ciddi şəkildə nəzərdə tutur.
Hesab edirəm ki, bu sahədəki nailiyyətlərimiz, beynəlxalq aləmdə hərbi sursat istehsal edən ölkələr içərisində Azərbaycanın yerinin, rolunun getdikcə artması onu göstərir ki, Azərbaycan doğru yoldadır və lazım gəldiyi təqdirdə öz istehsalı olan silah-sursatdan  ölkənin suverenliyi və müdafiəsini təmin etmək üçün istifadə edəcəkdir. Əlbəttə, bütün bunlarla bağlı fikirlərini cənab  Prezident  bu yaxınlarda  bütün təmas xətti boyu bir neçə rayonda olarkən növbəti dəfə qeyd etdi. Bir  çox obyektin açılışını etdi, vətəndaşlarla görüşdü. Mən xüsusilə vurğulamaq istəyirəm, Füzuli ərazisində böyük bir şəhərcik salındı. Ötən il əgər xatirinizdədirsə, burada bu fikirlər səslənmişdi. Onlar hər il burada səslənir. Millət vəkilləri qaçqın və köçkünlərin vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına, xüsusilə onların yaxşı xidmətləri olan bir şəraitdə məskunlaşmasına xüsusi diqqət yetirirlər. Cənab Prezident bu siyasəti ardıcıl olaraq həyata keçirir. Bu yaxınlarda cənab Prezidentin iştirakı ilə Füzuli ərazisində 400 evdən ibarət böyük bir şəhərcik istifadəyə verildi. Hazırda orada bölgü gedir. Vətəndaşlar öz təzə evlərinə yeni il qabağı köçməyə hazırlaşırlar. Bu, digərlərində də öz həyat şəraitlərini yaxşılaşdırmaq üçün çox böyük ümid doğurur və stimul yaradır.
Əlbəttə ki, vətəndaşlarımızın regionlara qayıtmaları, burada məskunlaşmaları, xüsusilə bu yerlərin dirçəldilməsi istiqamətindəki xidmətlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Dövlətin ayırdığı vəsait hesabına burada çox sayda yeni obyektlər tikilib, infrastrukturlar yaradılıb, yeni iş yerlərinin açılması üçün bütün kommunal xidmətlər, ümumiyyətlə, hər şey nəzərdə tutulub. Hesab edirəm ki, hazırkı  şəraitdə burada əhalinin  yaşaması, dayanıqlı inkişafa nail olması üçün ciddi addımlar atılmalıdır. Bu addımlar  iş yerlərinin yaradılması ilə bağlı olmalıdır. Əlbəttə, indi regionların tarazlı və dayanıqlı inkişafı ilə bağlı ciddi siyasət yeridilir. Füzulidə də, digər təmas xəttinə yaxın olan ərazilərdə də bu addımlar atılmaqdadır. Amma düşünürəm ki, aqrar sahənin, emal sənayesinin və xidmət sahələrinin inkişafı ilə bağlı güzəştli kreditlərin ayrılmasına ehtiyac vardır ki, yeni iş yerləri yaradılsın. Xüsusilə də buraya sahibkarlığın  cəlb olunması ciddi fayda verə bilərdi. Biz aqroparkların, sənaye məhəllələrinin yaranmasından danışırıq və bunun faydalı olduğunu vurğulayırıq. Əlbəttə ki, bunların hamısını dövlətin vəsaiti hesabına   etmək qeyri-mümkündür.  Azərbaycanda çoxlu sayda iş adamları, biznes fəalları vardır ki, onların regionlara gedişini və təmas xəttinə yaxın ərazilərdə insanların məşğulluğunu təmin etmək, ölkənin ərzaq təhlükəsizliyini möhkəmləndirmək, eləcə də yeni iş yerləri açmaq üçün şərait yaratmaq və bunun üçün lazım olan addımları atmaq lazımdır. Bundan ötrü  həm mərkəzi orqanlar, həm də yerli icra orqanları lazımi addımları atmalı və şərait yaratmalıdırlar.
Buradakı çıxışlarda sosial xərclərin ünvanlığının dəqiqləşdirilməsindən və  artırılmasından söhbət getdi. Əlbəttə, bu, bütün həssas qruplara, eləcə də  qaçqın və köçkünlərə aiddir. Bilirsiniz ki, son günlər mətbuatda qaçqın və köçkünlərin statusu ilə bağlı, onlara verilən müavinətlərlə bağlı xeyli müzakirələr gedir. Əli müəllim burada iştirak etdiyinə görə, hesab edirəm ki, bu sahədə qarşıda duran vəzifələr və konkret müzakirəsi gedən məsələlərlə bağlı siyasətin nədən ibarət olması haqqında bir açıqlama versəydi, yaxşı olardı. Çünki bəzi mətbuat orqanlarında bu məsələlər ətrafında çox geniş diskussiyalar açılır və hissiyyatlara təsir göstərən müzakirələr gedir. Qaçqınkomun bu illər ərzində gördüyü işi xüsusi şəkildə vurğulamaq lazımdır. Azərbaycan dövləti də bu istiqamətdəki işləri ilə hər zaman olduğu kimi vətəndaşların, evindən-eşiyindən didərgin düşmüş insanların mənafeyinə və maraqlarına uyğun şəkildə  qurmağı bacarmaqdadır. Bunun üçün də bu sahədə  qaçqın, köçkün və miqrasiya problemi yaşayan  bütün dünyaya çox ciddi bir nümunə göstərməkdədir.
Əlbəttə, mən sözümün əvvəlində müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsindən danışdım. Elə təmas xəttində vəziyyətin yaxşılaşdırılması, insanların burada məşğulluğunun təmin olunması və ölkənin iqtisadi inkişafına öz töhfələrini verməsi özü  də müdafiə qabiliyyətinin vətəndaşlar tərəfindən artırılması deməkdir.  Çünki vətəndaş öz evində yaşayıb o ərazidə işləyirsə, orada mal, məhsul istehsal edirsə, ölkənin iqtisadi durumunun yaxşılaşdırılmasında iştirak edirsə, bunun özü düşmən qarşısında daha böyük sipərdir. Bu ərazidə yaşayan insanları təsadüfi deyil ki, ölkə Prezidenti əsl qəhrəmanlar adlandırır. Azərbaycan ordusu  məhz  onunla çiyin-çiyinə təmas xəttində yaşayan, işləyən, ölkəni dirçəldən, Prezidentinə sədaqət nümunəsi göstərən, ölkəsini çox yüksək vətənpərvərliklə sevən və onun problemlərindən,  çətinliklərindən ölkənin mənafeyi ziddinə istifadə etmək istəyən dairələrə sərt təpki göstərən insanlar ilə bu müdafiə qüdrətini möhkəmləndirir. Ona görə də hesab edirəm ki, bu insanların  qiymətini verməklə yanaşı, həm də onların mənafeyi üçün lazım olan işləri mümkün və mövcud imkanlar çərçivəsində etmək olar. Mən hesab edirəm ki, bütün bunları nəzərə almaqla  2017-ci ilin dövlət büdcəsini təsdiq etmək olar. Mən həmkarlarımı bu layihəyə səs verməyə çağırıram. Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm. 
Sədrlik edən. Sağ olun. Millət vəkilləri ilə birlikdə  hökumət üzvləri də  açıqlama verəcək. Baş nazirin müavini hörmətli Əli Həsənov söz istəyir. Buyurun, Əli müəllim.
Ə.Həsənov, Azərbaycan Respublikası Baş nazirinin müavini, Qaçqınların və Məcburi Köçkünlərin İşləri üzrə Dövlət Komitəsinin sədri.
Hörmətli cənab Sədr, hörmətli hökumət üzvləri, hörmətl parlament üzvləri və mətbuat işçiləri!  Burada qaçqın və məcburi köçkünlər məsələsinə toxunuldu. Mən Bahar xanıma təşəkkür edirəm ki, geniş məlumat verdi, çox vacib məsələlərə toxundu. Mən də çıxışlarda toxunulan bəz məsələlərə aydınlıq gətirmək istəyirəm ki, burada qaranlıq heç bir şey qalmasın.  Mən artıq 20 ildir, bu problemin sosial tərəfi ilə məşğulam. 49 illik əmək fəaliyyətimin 20 ilini, təbii ki, əvvəl ulu öndər Heydər Əliyevin sərəncamı və tapşırığı ilə, hazırda isə ölkə Prezidenti möhtərəm cənab İlham Əliyevin sərəncamı və tapşırığı ilə buna həsr etmişəm. Qaçqın və köçkün problemi yaranarkən ölkənin cəmi 7 milyon əhalisi var idi və bizdə 1 milyon qaçqın və məcburi köçkün problemi ortaya çıxdı. Hər 7 nəfərdən biri Azərbaycanda qaçqın və məcburi köçkün oldu. O dövr üçün də, bu dövr üçün də qaçqın və məcburi köçkünlərin sayının ölkə əhalisinin sayına mütənasibliyinə baxsaq, dünyada Azərbaycanda olan bu problemin analoqu yoxdur. Lakin ulu öndər, xalqımızın lideri Heydər Əliyev o dövrdə öz şəxsi siyasi təcrübəsinə əsaslanaraq heç bir beynəlxalq təcrübəyə istinad etmədən öz əhalisinin milli psixologiyasını çox geniş və dərin bildiyindən yeni bir model hazırladı. İqtisadi durumu çox ağır olan bir ölkədə maliyyə   durumu demək olar ki, sıfır vəziyyətində olan bir dövrdə 1 milyon qaçqın və köçkünün  idarə olunması üçün sistem və mexanizmin yaradılmasını təmin etdi. Həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq aləmdə onların hüquqlarının qorunması üçün model hazırladı. Bunun hesabına ulu öndərin dövründə ölkədə bu problem çox uğurla idarə olundu. Nəinki idarə olundu, hətta ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən beynəlxalq aləmə çıxarıldı. Sonra isə ölkə Prezidenti möhtərəm cənab İlham Əliyev tərəfindən bu siyasət çox  uğurla,  böyük bacarıq və məharətlə davam etdirildi. Nəinki davam etdirildi, hətta təkmilləşdirildi. Mən deyərdim, bugünkü müasir tələblərə uyğun olaraq həm də müasirləşdirildi. Bu da göz qabağındadır.
Biz bu gün Avropada nələr baş verdiyini görürük. Hamımız canlı şahidiyik. Miqrantlar 1 milyon olar, ya olmaz, amma gör nə vəziyyətdədirlər. Sözün əsl mənasında həmin ölkələrin rəhbərləri başlarını itiriblər  və o insanları idarə edə bilmirlər, onların hüquqları kobud şəkildə pozulur. Mən bunu xüsusi qeyd etmək istəyirəm, son 25 ildə Azərbaycanda  təbii artım hesabına  artıq 1 milyon 200 min olan qaçqın və məcburi köçkünlərin hüquqları  kobud şəkildə bir dəfə də olsun pozulmayıb. Bu yalnız  yaradılmış mexanizm və idarəetmə sisteminin icrası nəticəsində baş verir. Son 23 ildə bu insanların sosial problemlərinə 6,1 milyard manat vəsait sərf olunub. Buraya həm büdcə vəsaiti, həm Neft Fondunun vəsaiti, həm də beynəlxalq humanitar təşkilatların vəsaiti daxildir. 95 müasir qəsəbə tikilibdir. 250 min qaçqın və məcburi köçkün bu qəsəbələrə köçürülübdür. Lakin hələ bizim 350 min məcburi köçkünümüzün də köçürülməsinə ehtiyac var. Mən görürəm, çıxışlarda bəzən səslənir ki, bunların problemləri həll olunub. Yəni biləsiniz, 350 min məcburi köçkünün hələ köçürülməsinə ehtiyac var. Artıq mən bunu  cənab Prezidentin  qarşısında 9 aylıq hesabatda səsləndirmişəm ki, Bakı şəhərində 115 bina, yataqxana, yarımçıq tikili, pansionat qəzalı vəziyyətdədir və onların 51-nə artıq  Fövqəladə Hallar Nazirliyi tərəfindən  texniki rəy verilib ki, hər an təhlükə var və insan fəlakəti baş verə bilər.  Təbii, bu fikirlər səslənəndən sonra həmişə olduğu kimi, cənab Prezident buna çox ciddi yanaşdı. Cənab Prezident qeyri-laqeyd yanaşa bilməzdi, çünki son 25 ildə əvvəl ulu öndərimiz, sonra isə cənab Prezidentimiz  gündəlik bu problemlə məşğul olublar,  maraqlanıblar və  bütün problemlərin həllinə diqqət və qayğı ilə yanaşıblar. Cənab Prezident  artıq bu istiqamətdə, yəni 51 qəzalı binanın problemini həll etmək istiqamətində mənə və  maliyyə naziri cənab Samir Şərifova tapşırıq verib. Büdcənin müzakirəsi qurtarandan sonra biz təklif hazırlayacağıq və cənab Prezidentə məruzəmizi edəcəyik, təkliflərimizi də verəcəyik. Burada deputatlar bu məsələyə toxundu, mən hər bir deputata təşəkkür edirəm ki, onlar narahatlıq hissi keçirirlər. Qüdrət Həsənquliyev,  Fazil Mustafa və digərləri. Hamısına təşəkkür edirəm ki, onlar narahatlıq keçirərək bu problem barədə öz fikirlərini bildirdilər.
Ancaq idman məsələsi ilə əlaqədar mən öz fikrimi bildirmək istəyirəm.  Son illərdə bizdə 3  tədbir keçirilibdir. Yəni sözümün canı ondan ibarətdir ki, qaçqın və məcburi köçkün probleminin həllinə ölkə Prezidenti və bizim  iqtisadi qurumlarımız vəsait tapacaqlar. Bu, problem deyil, artıq yolu tapılıbdır.  3 tədbiri gəlin, nəzərdən keçirək. İstər mədəni tədbir olan Avroviziya olsun, istərsə də Avropa Oyunları və Formula 1. Son 25 ildə  istər Ermənistan–Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi olsun, istərsə də Azərbaycan xalqının, millətinin dünya ictimaiyyətinə tanıdılması məqsədi ilə görülən bütün ideoloji təbliğat tədbirləri olsun, bunlar bir tərəfədir, o 3 tədbirin verdiyi nəticə isə tamam başqadır. Ona görə, mən hesab edirəm ki, mədəni tədbirlərin və idman tədbirlərinin  keçirilməsi davam etdirilməlidir. Bu tədbirlər millət olaraq, xalq olaraq, dövlət olaraq  dünyada bizi tanımayan  dövlətlərin  hamısına, İnşaallah, tanıdacaqdır. O istiqamət də burada xüsusi kömək edəcəkdir.
Dünən APA İnformasiya Agentliyinə  bizim 2 hörmətli deputatımız Çingiz Qənizadə və Hikmət Babaoğlu qaçqın və məcburi köçkünlərin statusları ilə əlaqədar açıqlama veriblər. Artıq bütün saytlar bunu verib. Əvvəla, bildirmək istəyirəm ki, bu açıqlamalar çox böyük narazılıq yaradıb. Nə üçün? İndi izah edəcəyəm. Mən bu binada 10 il deputat kimi fəaliyyət göstərmişəm. Bütün deputatlara hörmətlə yanaşıram, onların imkanlarını, şəraitlərini, səlahiyyətlərini də gözəl bilirəm. Hər birinə bu gün də o hörmətlə yanaşıram, hər birinin müraciətinə də hörmətlə yanaşıram və hər birinin müraciətinin icrasını qanun çərçivəsində dərhal təmin edirəm.  Ancaq yaxşı olardı ki, kimsə problem barədə kifayət qədər məlumatlı deyilsə, bu barədə danışmasın, yaxud danışırsa, heç olmasa, dəqiqləşdirib danışsın. Hər halda bu işlə məşğul olandan  soruşmaq olar ki, bu necə məsələdir, bu barədə suallar qalxır.  Bəli, bu məsələlər qalxır, Bahar xanım da qeyd etdi. Son vaxtlar nəinki bu məsələlər qalxıb, ümumiyyətlə, xüsusi qeyd edirəm ki, qaçqın və köçkünlərə  hücumlar artıb. Səbəbi nədir, mənə də aydın deyil. Bu insanlar ölkə əhalisinin ən zərif və həssas hissəsidir. Ölkə əhalisinin ən zərif hissəsi olmasına baxmayaraq, dövlət və Prezident tərəfindən  uğurla, maneəsiz idarə olunur. Ona görə bu problemə toxunarkən, problem həssas olduğu üçün, hesab edirəm ki, buna həssaslıqla yanaşmaq lazımdır. Əvvəla, bildirmək istəyirəm ki, status siyasi və hüquqi məsələdir. Status beynəlxalq idarəçilik sənədidir. Onu biz milli qanunvericiliyimizlə qəbul edərək özümüzünkünə çeviririk. Amma bu, beynəlxalq idarəçilik sənədidir. Güzəşt isə sırf dövlətin daxili məsələsidir. Deyə bilərsiniz ki, bu, statusdan doğur. Xeyr. Bu, statusdan əmələ gələ də bilər, gəlməyə də bilər. Bu, dövlətin öz işidir, daxili işidir. Heç bir dövlət Azərbaycan dövlətinin işinə qarışa bilməz,  yaxud nə isə irad tuta bilməz ki, sən nə üçün bu insanlara bu güzəşti verirsən. Bu, Azərbaycan dövlətinin, Azərbaycan rəhbərliyinin daxili işidir. Öz imkanları çərçivəsində hansı güzəşti verir, bu, Azərbaycan dövlətinin öz işidir. Ona görə bunları qarışdırmaq lazım deyil.
Digər bir tərəf. Biz Ermənistan mətbuatını gündəlik izlədiyimiz kimi, ermənilər də bizim mətbuatı gündəlik izləyir. Növbəti beynəlxalq tədbirlərdə onlar səsləndirəcəklər ki, nə istəyirsiniz, bunlar özləri deyirlər ki,  statuslara baxaq, ləğv edək, azaldaq. Ona görə bu çox həssas bir məsələdir. Hamınızdan xahiş edirəm, bu məsələlərə toxunarkən maraqlanın, yenə deyirəm, nə var ki burada, bilməyib soruşmaq ayıb deyil. Araşdırmaq, dəqiq informasiya vermək lazımdır. Axı niyə bu gün biz 1 milyon 200 min qaçqın və köçkünü  narahat etməliyik? Onlar onsuz da narahat insanlardırlar. Onlar onsuz da hər bir şeylərini itirmiş insanlardırlar. 
Mən bir dəfə ulu öndərin keçirdiyi tədbirdə bir fikir söylədim və bu fikir onun tərəfindən çox yüksək qiymətləndirildi. Biz qaçqın və köçkünlərə nə qədər güzəşt versək, nə qədər onları maddi cəhətdən təmin etsək, onların torpaq həsrətini, ana vətən həsrətini, – vətən isə insanın doğulduğu yerdən başlayır, – onların o torpaqlarda qalmış ata-baba qəbirlərini ziyarət etmək həsrətini heç nə ilə əvəz edə bilmərik. Bunlar ayrı-ayrı şeylərdir.  Mənim səsim, ola bilər, uca çıxır, bununla mən salona  təsir etmək istəmirəm. Sadəcə olaraq, emosional insanam və bu problemlə bağlı danışanda  sakit danışa bilmirəm. Xüsusən də bu problem ətrafında bəzən qeyri-obyektiv müzakirələr gedəndə.
Cənab Qənizadə bu gün çıxışında “yeyinti” ifadəsini işlətdi. Əvvəla, kimin hansı bir idarəyə, komitəyə sözü varsa, öz sözünü desin. Burada Hesablama Palatasından  istifadə etmək lazım deyil. Hesablama Palatası şəffaf bir qurumdur, özü də burada qeyd etdi, şəffaf  işləyir. Hesablama Palatasının hesabatında “yeyinti” ifadəsi yoxdur. Yeyinti tamam başqa şeydir. O haqda yazılıb ki, qaçqın və məcburi köçkünlərin  xərcləri siyahısında elektrik təchizatı, su təchizatı və qaz təchizatı ilə bağlı sayda fərq var. Bəli, var. Yeni xərclərin  sayı ilə sui-istifadə sayının fərqi var. Bəzi köçkünlər bulaq suyundan, bəziləri isə kanal suyundan istifadə edirlər. Niyə bərabər olmalıdır? Yaxud qaz təminatı. Bizim bir çox yerlərimizdə qaz təminatı yoxdur. Ona görə fərqli olmalıdır. Hesablama Palatasının hesabatında o fərqlərin dürüstləşdirilməsi məsələsi qoyulubdur. “Yeyinti” sözündən istifadə edirsiniz, sabah  bütün müxalifət mətbuatı və saytları  yazacaqlar ki, Qaçqınkomda yeyinti var. Çünki onların bizdən xoşları gəlir. Ona görə xoşları gəlir ki, bizim onlarla heç bir əlaqəmiz yoxdur. Tövsiyə edərdim ki, onlarla əlaqəli olanlar da onlardan aralansınlar.
Məcburi köçkünlərlə əlaqədar hər hansı qərar qəbul olunacaq, bu yaxınlarda biz onu eşidəcəyik. Ancaq bu başdan deyirəm,  o qərarların ölkədəki hər hansı maliyyə çətinliyi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Məqsəd  bu insanları müstəqil həyat tərzinə uyğunlaşdırmaqdır.  Yəni oraya  lazım olan bir neçə milyonu dövlət istənilən halda tapa bilər. İstənilən yerdən  çıxara da bilər, əvəzləyə də bilər. Bu insanları biz artıq müstəqil həyat tərzinə alışdırmalıyıq.
Sabah, tutaq ki, inşaallah, torpaqlar alındı. Bunlar oraya qayıdıb  adaptasiya prosesini keçməlidirlər. Dünyada geri qayıtma problemi ilə bağlı müəyyən proseslər var. O proseslərdən biri geri qayıtmadan qabaq onların iş fəaliyyətlərinin tənzimlənməsidir. Yəni bunlar uzun müddət işləməyiblər, iş qabiliyyətindən və işləmə istəyindən də aralanıblar. Bunların müstəqil yaşayış tərzini yenidən bərpa etmək lazımdır. Çünki onlar  müstəqil yaşayıblar. Onlar nəinki özlərini saxlayıblar, hələ çoxlarına da kömək ediblər. Bütün Bakı şəhərin kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təmin ediblər. Nə üçün biz indi onlara elə baxırıq? Bütün avtobuslar, qatarlar əti, südü, qatığı, bilmirəm, daha nəy Bakı şəhərinə daşıyırdı,  həmin rayonlular şəhərliləri təmin edirdi. Nə üçün biz indi onlara belə baxırıq? Bunlar Azərbaycan vətəndaşlarıdır, ayrı millətdən deyillər. Nə üçün bu insanlara belə yanaşırıq? Bu, görünür, təsadüfi deyil, 2006-cı ildə də belə bir proses başlamışdı. Amma sonra onun nəticələri tamam başqa oldu.
O gün hörmətli Qüdrət Həsənquliyevin bir çıxışını oxudum. O deyir ki, hissiyyatım məni nə isə aldatmır. Deyəsən, hansısa səbəbdən mən də o fikirdəyəm, bu təsadüfi deyil. Ancaq bilməlisiniz, bu son 20 ildə qaçqın və məcburi köçkünlərin içərisində ictimai-siyasi sabitliyi heç bir qurum poza bilməyib, heç bir qurum oraya daxil ola bilməyib. Çünki ulu öndər tərəfindən də, cənab İlham Əliyev tərəfindən də bu sahə idarə olunur,  təmin olunur və gündəlik nəzarətdədir. Heç bir qurum, heç bir təşkilat  bundan sonra da oraya müdaxilə edə bilməyəcək. Mən bunu açıq şəkildə  bəyan edirəm.
O ki qaldı büdcənin müzakirəsinə, mən öz fikrim deməsəm, bu mənim tərəfimdən düzgün olmaz. Mən hesab edirəm, – bu mənim şəxsi fikrimdir, – ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycan hökuməti, onun üzvləri,  çox bacarıqlı və təcrübəli nazirlər bütün dünyaya, həmçinin ölkəmizə də göstərdilər ki, bizim nazirlərimiz,  qurumlarımız nəinki ölkənin  iqtisadi imkanı yaxşı olan dövrdə yaxşı büdcə tərtib edə bilirlər, hətta çətinlik dövründə də çox uğurlu büdcə tərtib edə bilirlər.  Ona görə hamısına təşəkkür etməyə  dəyər.
Hesab edirəm ki, cənab Prezident Ali Baş Komandan kimi ölkəmizin  yeganə problemi olan Ermənistan–Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ probleminin həllinə mütləq nail olacaqdır. Məndə bu əminlik var. Bahar xanım da burada görülmüş işlər barədə geniş məlumat verdi. Bütün qaçqın və məcburi köçkünlər də yüz faiz buna əmindirlər. Ona görə də onlar stabilliyi təmin edirlər,  ictimai-siyasi sabitliyi qoruyub öz əllərində saxlayırlar. Habelə ölkədə gedən bütün ictimai-siyasi proseslərdə ən fəal iştirak edən kontingentlərdirlər və əmindirlər ki, ölkə rəhbəri bu problemin həllinə nail olacaq, onlar öz doğma yurdlarına qayıdacaqlar və orada yenidən  müstəqil şəkildə həyat tərzlərini davam etdirəcəklər.
Mən səsimi ucaltdığıma görə hamınızdan üzr istəyirəm. Bu emosionallıq ona görədir ki, mən 20 ildir, bunların içərisindəyəm, mən 20 ildir, bunlarla məşğulam. Bu emosionallıq ona görədir ki, mənim doğulduğum yer işğal altındadır və  mənim ata-anamın qəbirləri oradadır. Mən ayrı cür danışa bilmirəm. Mən bütün beynəlxalq qurumlarla da belə danışıram. Amerika ilə də, Avropa ilə də, qonşular ilə də. Necə danışmalıyam? Bu insanlar  ölkə əhalisi içərisində ən kasıb insanlar olaraq, – ölkə Prezidenti də bunu dedi, –  özlərini çox ləyaqətli aparırlar. Biz necə yanaşmalıyıq? Əlbəttə, belə yanaşmalıyıq.
Cənab Sədr, mənə söz verdiyiniz üçün təşəkkür edirəm. Hörmətli deputatlar, bir daha sizə hörmət və ehtiramımı bildirirəm ki, diqqətlə qulaq asdınız. Sağ olun.
Sədrlik edən. Sağ olun. Elman Nəsirov.
E.Nəsirov. Hörmətli Sədr, hörmətli hökumət üzvləri, hörmətli deputatlar! Artıq dünəndən 2017-ci il dövlət büdcəsi layihəsi müzakirə olunur və müxtəlif fikirlər səslənir.  Maliyyə naziri cənab Samir Şərifov çıxışının sonunda qeyd elədi ki, bu büdcə qənaətcil və yığcam büdcədir.  Əslində, başqa cür ola da bilməz. Çıxışlarda da səsləndi ki, Amerika Birləşmiş Ştatlarında,  Avropada və Çində  iqtisadi böhranın bütün əlamətləri mövcuddur. Bu, hər kəsə bəllidir.  Azərbaycan Respublikasının 2017-ci il dövlət büdcəsi layihəsi, əslində, dünyadakı iqtisadi vəziyyətə tamamilə adekvatdır və qonşularımızın iqtisadi durumuna da  uyğundur. Ölkəmizin iqtisadi reallıqlarını nəzərə alaraq hazırlanmış bir büdcədir. Amma  necə deyərlər, bəzi qüvvələr hesab edirdilər ki, əgər büdcə yığcamdırsa,  qənaətcildirsə, yəqin ki, o, sosialyönümlü olmayacaq. Belə düşüncələr  var idi.
Amma fikir verin, reallıqda biz nəyin şahidiyik? Biz onun şahidiyik ki, 2017-ci ilin büdcəsində sosialyönümlü xərclər 40,3 faiz təşkil edir. Daha dəqiq desək, bu illə müqayisədə 4,6 faiz çoxdur. Yəqin, bəziləri hesab edirdilər ki, əks rəqəm olacaq. Yəni bizim sosial xərclərimiz 4,6 faiz az olacaq. Amma bu büdcə layihəsi bir daha təsdiqləyir ki,  bizim siyasətimizin mərkəzində insan amili dayanır,  vətəndaşlarımızın sosial rifahı dayanır və bu, büdcədə də öz əksini tapıb. Hesab edirəm ki, bir qədər nikbin olmaq üçün  ciddi əsaslarımız var. Əgər 2016-cı il büdcəsində son 10 ayın yekunlarına görə ümumi daxili məhsul 49,2 milyard manat təşkil edirdisə, İqtisadiyyat  Nazirliyinin  hesablamalarına görə, – mən onlara istinad edirəm, – 2017-ci ildə Azərbaycanda 61,4 milyard manat həcmində ümumi daxili məhsul istehsalı gözlənilir.  2017-ci ildə bizim ümumi daxili məhsulda 1 faiz artım gözlənilir. 2020-ci ilə qədər  bunun 2,4 faiz olması haqqında əsaslandırılmış yanaşmalar var. Yəni biz büdcəmizdən nə gözləyirik? Onu gözləyirik ki, büdcə ölkəmizdə makroiqtisadi sabitliyin təmin edilməsinə xidmət edəcək, milli iqtisadiyyatda rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsini və biznes mühitinin yaxşılaşdırılmasını təmin edəcək. Eyni zamanda, iqtisadiyyatın şaxələndirilməsinin sürətləndirilməsinə və qeyri-neft məhsulları ixracının genişləndirilməsinə xidmət edəcək. Xüsusilə də regionların davamlı və tarazlı inkişafının təmin edilməsi istiqamətində mühüm rol oynayacaq. Ən başlıcası isə, əhalinin həssas qruplarının sosial təminatının gücləndirilməsinə  xidmət edəcək. Bu məntiqlə də mən büdcənin lehinə səs verəcəyəm.
Ancaq fürsətdən istifadə eləyib öz mövqeyimi də bildirmək istəyirəm ki, nələri arzulayardıq, büdcədə nələrin öz əksini tapmasını istərdik? Hörmətli Siyavuş müəllimin çıxışında o tezis səsləndi. Bu, ilk növbədə diplomatik xidmət orqanları və konsulların saxlanması ilə bağlı xərclərin bir qədər azaldılması ilə bağlıdır. Məsələ ondadır ki, onlar xarici siyasətlə məşğuldurlar və xarici siyasət də hər kəsə bəllidir ki, ölkənin milli maraqlarının beynəlxalq aləmdə müdafiəsi ilə bağlı yeridilən siyasətdir. Əgər biz bu gün xarici ölkələrdəki səfirliklərimizin bəzilərinin bağlanması ilə bağlı qərar qəbul etsək, bu, özlüyündə bizim milli maraqlarımızın müdafiəsi istiqamətində müəyyən mənada səhvlərin yaranmasına yol aça bilər. Bundan savayı bizi sevindirən haldır ki, – hörmətli Bahar xanım da qeyd elədi, – müdafiə xərcləri, təbii ki, birinci yerdə dayanır. Bu, 16,4 milyard manatdır ki, 2016-cı illə müqayisədə 2,4 faiz çoxdur. Reallıqda bizim Müdafiə Nazirliyi xətti ilə xarici ölkələrdəki səfirliklərimizdə hərbi attaşelər, hərbi nümayəndəliklərimiz var. Onların da bəzilərinin bağlanması ilə bağlı söz-söhbət gəzir. Hesab edirəm, bu bizim hərbi büdcəmizin reallığına uyğun gələn addım ola bilməz.
Eyni zamanda,  başqa bir məqama da toxunmaq istəyirəm. İlk növbədə hesab edirəm ki, xüsusilə kənd rayonlarında elektrik enerjisi və qaz  təminatı məsələlərində yaranmış əsas problemlərdən biri kart sisteminin olmaması ilə bağlıdır. Çox  əcaib bir vəziyyət yaranır. Məsələn, mən əgər işıq pulunu ödəməmişəmsə, lakin mənim qonşum bunu ödəyibsə, niyə mən ödəmədiyimə görə qonşunun da işığı kəsilməlidir.  Yəni bunun yeganə həlli yolu, hesab edirəm ki, xüsusi kartlardan istifadədir. Bu yolla  problem həll oluna bilər. Ayrıca götürəndə hər kəsin mobil telefonu var. Kimin isə mobil telefonu bağlananda başqasının mobil telefonu buna görə kəsilmir. Məntiqlə də hesab edirəm ki, birdəfəlik bu problemə son qoyulmalıdır. Eyni zamanda, elektrik enerjisindən  və qazdan istifadəyə görə büdcəyə pul daxil olması məsələləri xeyli genişlənmiş olardı.
Yəqin ki, hər bir millət vəkilinin ən çox üzləşdiyi məsələlərdən biri,  daha dəqiq desəm, ən çox şikayət aldığı məsələlərdən bir insanların dollar ilə aldıqları kreditlə bağlı məsələdir. Bu günlərdə aldığım bir məktubda qeyd olunur ki, dollar ilə 5 min kredit almışam və 1 dollar 0,78 qəpik məbləğində  hesablanıb. İndi isə onu mənə 1,72-dən hesablayırlar və böyük bir rəqəm əmələ gəlib. Mənim bunu ödəmək qabiliyyətim olmadığından pensiyamdan tutulur. Tutulsun, etiraz eləmirəm. Amma məni narahat edən  odur ki,  mənə zamin dayanan  orta məktəb müəlliminin maaşından da 235 manat vəsait tutulur ki, sən zamin dayanmısan. Deməli, həm pensiyadan tutulur, həm də  zamin dayanan müəllimin maaşı cəriməyə cəlb olunub. Bunlar, hesab edirəm ki, düzgün yanaşmalar deyil. Bu məsələlərə bir qədər həssas yanaşmaq lazımdır. Bütövlükdə isə mənim mövqeyim ondan ibarətdir ki,  büdcəmiz kifayət qədər bugünkü reallıqlara uyğun hazırlanmış büdcədir. Tam əminliklə deyə bilərəm ki, bu gün dünyanın elə bir ölkəsi yoxdur ki, 2017-ci il büdcəsinə baxanda müəyyən mənada ixtisarlar getməsin. Bugünkü reallıqlarımız bunu diktə edir. Amma içimizdə bir inam var ki, əgər 2017-ci il büdcəsində bir faizlik artım gözlənilirsə, 2020-ci ildə artıq 2,4 faizlik artım gözləniləcək. Bu da o deməkdir ki, nikbin olmaq lazımdır və biz 2018-ci ildən başlayaraq iqtisadi vəziyyətimizin xeyli yaxşılaşması istiqamətində  o pozitiv dəyişikliklərin şahidi ola bilərik. Sağ olun.

Azərbaycan Respublikası  Milli Məclisi Sədrinin
birinci müavini Z.Əsgərov sədrlik edir

Sədrlik edən.  Sağ olun. İqbal Məmmədov.
İ.Məmmədov. Təşəkkür edirəm, Ziyafət müəllim. Hörmətli millət vəkilləri və hörmətli hökumət üzvləri! Hər il olduğu kimi, bu il də büdcə layihəsi təkmilləşdirilmiş formada hazırlanıb. Bunun hazırlanmasında əməyi keçən hər kəsə öz təşəkkürümü bildirirəm. Mən hesab edirəm ki, bu layihə günümüzün reallığına uyğun olaraq hazırlanmışdır. Dünyada baş verən sosial-iqtisadi, hərbi-siyasi böhran, neft qiymətlərindəki qeyri-müəyyənlik və milli valyutamızın dəyərinin itirilməsi ümumilikdə günümüzün reallığını əks etdirir. Möhtərəm Prezidentimiz tərəfindən ölkəmizdə iqtisadi təhlükəsizliyin təmin olunması, büdcəmizin neft amili asılılığından qurtarılması, sahibkarlığa dəstək, kənd təsərrüfatının inkişafı və ərzaq təhlükəsizliyi kimi istiqamətlərdə aparılan islahatlar uğurla davam etdirilməkdədir, hətta  öz müsbət bəhrəsini verməyə başlayıb.  Bütün bu reallıqlar əsasında büdcə tərtib etmək, şübhəsiz, yüksək peşəkarlıq və zəhmət tələb edir. Göründüyü kimi, bu layihə ötən illərdəki büdcələrdən öz yığcamlığı və qənaətliliyi ilə fərqlənir. Qənaət yaxşıdır, lakin onun həddən artıq çox olması bəzi layihələrin dayanmasına, işsizliyin artmasına, bu da öz növbəsində vergi dövriyyəsinin azalmasına və gələcək illərdə  çətinliklərə yol açacaq. Büdcə layihəsini bu dərəcədə sıxmaqdansa, ehtiyat fondlardan, mövcud və ya cəlb edilə biləcək maliyyə mənbələrindən istifadə edərək sosial layihələrin icrasına və Sahibkarlığa Kömək Milli Fonduna əlavə dəstək olmağı tövsiyə edərdim. Beləliklə, gələcək illərin büdcəsi üçün əlavə gəlir mənbələri yaratmış olardıq.
Mən dəyərli hökumət üzvlərinin burada iştirakından istifadə edib Lerik seçicilərini narahat edən bir-iki məsələni qeyd etmək istəyirəm. Bildiyiniz kimi, Lerik rayonu paytaxtdan kifayət qədər uzaq məsafədə yerləşən, dağlıq ərazilərə  malik olan rayondur. Gözəl təbiətə malik olması rayonda turizmin inkişafı üçün əsas amillərdən biridir. Lakin yolların qənaətbəxş olmaması bir çox sahədə ciddi sıxıntı yaradır. Belə ki, rayonumuzu digər rayonlarla birləşdirən və yeganə yol olan Lənkəran–Lerik avtomobil yolu bərbad vəziyyətdədir. Zənn etmirəm ki, ölkə ərazisində digər hər hansı iki rayon arasında yol bu səviyyədə olsun. Təsəvvür edin ki, əvvəllər 20–30 dəqiqəyə qət etdiyimiz yolu indi 2–3 saata qət edə bilmirik. Rayonlarda vətəndaşların qəbulu proqramı çərçivəsində Lerik rayonunda olmuş dəyərli nazirlərimiz  də bu vəziyyətin şahidi olublar. Eyni zamanda, vətəndaşlarımız tərəfindən onlara müraciət edilib. Bu məsələ ilə bağlı müvafiq orqanlara  müraciət də ünvanlanıb, lakin təəssüf ki, hələ müsbət nəticə hasil olmayıb. Yol mədəniyyətdir və hər bir yerdə inkişafın güzgüsüdür. Dəyərli hökumət üzvlərimizdən Lənkəran–Lerik avtomobil yolunun bərpasına xüsusi diqqət yetirilməsini xahiş edərdim.
Lerik rayonunun ərazi relyefi və sakinlərin məskunlaşmasına  uyğun olaraq əhalinin məşğulluğunu və gündəlik tələbatını qarşılamaq  üçün mövcud olan təsərrüfat sayı elə də çox deyil. Bunlardan biri də heyvandarlıq sahəsidir. Ölkə əhalisini ət və süd məhsulları ilə təmin etdiklərini nəzərə alaraq burada uzun illər boyu heyvandarlığın inkişafına  dövlət tərəfindən xüsusi dəstək göstərilmiş və müvafiq şərait yaradılmışdır. Bəlkə bir əsrdən yuxarıdır ki, qoyunçuluq təsərrüfatı ilə məşğul olan Lerik sakinləri payız aylarından etibarən öz sürülərini Neftçala və Biləsuvar rayonlarının ərazisində yerləşən qışlaqlara aparırlar. Söhbət 10 minlərlə baş heyvandan gedir. Bunun üçün hələ sovet dövründən onlara qışlaqlar ayrılmış və lazımi şəraitlə təmin olunmuşlar. Ölkəmiz müstəqillik əldə etdikdən sonra da bu ənənə davam etdirilmiş, heyvandarlıqla məşğul olan sakinlər ilə uzunmüddətli icarə müqavilələri bağlanmış və bu sahələr onların  ixtiyarına verilmişdir. Son günlərdə bu sahələrdə yaranmış problemlərlə bağlı sakinlər tərəfindən mənə  müraciətlər edilmişdir. Ölkə ərazisində aparılan aqrar islahatlar ilə əlaqədar vətəndaşların qışlaq ərazilərinin icarə müqavilələrinin ləğv edilməsi və onlara ünvanlanmış xəbərdarlıq sakinləri ciddi narahat etməkdədir. Mən aqrar siyasət komitəsinin üzvü olaraq kənd təsərrüfatı sahəsində aparılan islahatları daim ikiəlli dəstəkləmişəm. Lakin bir sahəni inkişaf etdirərək başqa sahəyə əngəl törətmək, zənnimcə, qətiyyən düzgün yanaşma deyildir. Alternativ şərait yaratmadan vətəndaşın əlindəki qışlaq sahələrini almaq heyvandarlığın inkişafı üçün ciddi təhlükədir. Ona görə bu məsələnin ciddi şəkildə araşdırılmasını  və müvafiq addımlar atılmasını xahiş edirəm. Sonda bir daha real proqnozlar əsasında milli maraqları əks etdirən büdcə layihəsi hazırladıqları üçün bütün əlaqədar qurumlara öz təşəkkürümü  və bu layihəyə səs verəcəyimi bildirirəm. Diqqətinizə görə sağ olun.

Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Sədri
O.Əsədov sədrlik edir

Sədrlik edən. Sağ olun. Səməd Seyidov.
S.Seyidov. Çox sağ olun, Oqtay müəllim. Hörmətli millət vəkilləri, biz bir neçə gündür,  dövlətimizin ən vacib maliyyə sənədini geniş şəkildə müzakirə edirik. Mən ilk öncə həm komitə iclaslarının müzakirəsində, həm də burada dövlətin  ən vacib sənədlərindən birini çox  yüksək səviyyədə təqdim edən hörmətli Samir Şərifova öz minnətdarlığımı bildirmək istəyirəm. Bilirsiniz, əziz dostlar, uğur insanı həmişə daha çox  cəlb edir. Problemlər olanda isə insanlar hansısa bir günahkarı,  problemi yaradanı axtarırlar. Ona görə bu gün bu qənaətcil büdcəni belə yüksək səviyyədə, fəlsəfi səviyyədə təqdim etmək Maliyyə Nazirliyi tərəfindən  cürət və çox böyük məntiq tələb edən bir məsələdir.  Mən konkret olaraq həm öz sahəm ilə, yəni beynəlxalq əlaqələr ilə bağlı, həm də başqa sahələr ilə bağlı hörmətli millət vəkillərinin diqqətini bir neçə məsələyə cəlb eləmək istəyirəm.
Birincisi, hörmətli Siyavuş müəllimin və Əli müəllimin burada dediyi sözlərə qüvvət vermək istəyirəm. Beynəlxalq əlaqələr heç vaxt yalnız xarici siyasət ilə formalaşmır. Bu gün büdcədə xarici əlaqələrə, beynəlxalq fəaliyyətə 229 milyon manat ayrılıbsa, mən hesab edirəm ki, bunun üstünə idmana ayrılmış 300 milyon vəsaiti də gəlmək lazımdır. Bir yadınıza salın, bir neçə müddət bundan əvvəl Azərbaycanın səsi bütün ölkələrdə necə gur gəlirdi və bayrağı dalğalanırdı. Bu, Azərbaycanın ən böyük nailiyyətlərindəndir. Beynəlxalq münasibətlər komitəsi olaraq biz heç vaxt deməmişik ki, yalnız beynəlxalq münasibətlər komitəsiyik, beynəlxalq əlaqələr ilə məşğuluq. Hər bir deputat, Milli Məclisin 125 deputatı beynəlxalq əlaqələrlə məşğuldur və yüksək səviyyədə bunu həyata keçirir. Ona görə yalnız Xarici İşlər Nazirliyini beynəlxalq fəaliyyət məsələsi ilə məhdudlaşdırmaq lazım deyil. Müxtəlif nazirliklərə  ayrılan vəsait də beynəlxalq fəaliyyətə, təşkil olunmuş görüşlərə, başqa məsələlərə ayrılır. Ona görə, hesab edirəm ki, bu məsələni də nəzərə almaq lazımdır. 
Hesab edirəm ki, təqdim olunmuş sənəddə biz yüksək səviyyəli fəlsəfi xətt görürük. O da ekstensiv inkişafdan, yəni, sadəcə, hansısa formada maliyyənin ayrılmasından intensiv inkişafa – fəaliyyətin, səmərəli işlərin yüksək səviyyədə təşkil olunmasına keçiddən ibarətdir. Mən bunu bu sənədin içərisində bir dəst-xətt kimi görürəm və hesab edirəm ki, bu çox düzgün olaraq hər bir maddədə öz əksini tapmaqdadır. Bunun üçün bir neçə rəqəmi sizin diqqətinizə cəlb etmək istəyirəm.
Hörmətli millət vəkilləri, beynəlxalq fəaliyyətə ayrılmış vəsaiti 2016-cı ildən deyil, 2015-ci ildən götürəndə görün, hansı məntiq və düzgün istiqamət özünü göstərir.  2015-ci ildə beynəlxalq fəaliyyətimiz və beynəlxalq təşkilata üzvlük haqqımız 162 milyon manat idi, bəlkə də bir az ondan çox. 2016-cı ildə xeyli artdı, təxminən 80 milyondan bir az çox artdı. 2017-ci ildə bir balaca aşağı, 230 milyon manat civarında oldu. Biz nəzərə alsaq ki,  2016-cı ildə Əlcəzairdən başqa bir səfirlik belə açılmayıb, faktiki 2015-ci ildə 55 milyon manat səfirliklərin saxlanılması üçün nəzərdə tutulmuşdu, o vaxt dollar nisbətində bu, təxminən 60 min dollar idi. Bu gün 102 milyon manat ayrılırsa, bu da təxminən 70 min dollar deməkdir, deməli, biz heç nə itirmirik. Deməli, Maliyyə Nazirliyi maliyyəni tamamilə məntiqli və düzgün şəkildə bu istiqamətə yönəldib ki, beynəlxalq fəaliyyət ekstensiv yox, intensiv inkişaf etsin. O ki qaldı səfirliklərin açılması və bağlanması məsələsi, – burada  mənim həmkarlarım söylədilər, – həmin məsələ müxtəlif cəmiyyətlərdə də müzakirə olunur. Hesab edirəm ki, bu söhbət  başqa istiqamətdə təhlil olunmalıdır.
Azərbaycanın 59 səfirliyi, 5 nümayəndəliyi və 9 konsulluğu fəaliyyət göstərir. Bu öz-özlüyündə Azərbaycanı təmsil edən 73 qurumdur. İlk öncə dünyada qəbul olunmuş təcrübəyə əsasən biz müəyyən eləməliyik ki, Azərbaycan üçün, yəni dövlətimiz üçün  neçə səfirlik, nümayəndəlik, konsulluq lazımdır. Bu səfirlik, konsulluq və nümayəndəliklərin içərisində, təbii, ilk öncə səmərəlilik müzakirə olunmalıdır, ancaq prioritet də müəyyən olunmalıdır. Mən  Avstriyanı misal çəkmək istəyirəm. Avstriyada dövlət səviyyəsində konkret qanun var, səfirliklərin sayı müəyyən olunub. Hər hansı ölkədə səfirliyin açılması zərurəti ortaya çıxanda bütün səfirliklərin fəaliyyəti təhlil olunur. Yüksək səviyyədə təhlillərdən sonra səmərəsiz və fəaliyyəti olmayan, yaxud da prioritet təşkil etməyən səfirlik bağlanır və başqa ölkədə səfirlik açılır. Ancaq səfirliklərin sayı artırılmır. Ona görə ki, müxtəlif təhlillərin nəticəsi əsasında konkret rəqəm müəyyənləşdirilmişdir.
Hesab edirəm ki, bu gün cənab Prezidentin çox yüksək tribunadan söylədiyi postneft siyasətinə keçid yalnız iqtisadi modelə aid olmamalıdır. Biz bunu yalnız iqtisadi formulalara, iqtisadi modelə aid etmək istəyirik. Əslində, belə olmamalıdır. Postneft siyasəti, o cümlədən xarici əlaqələrə də, xarici əlaqələrin təşkil olunmasına da aid olmalıdır. Bu gün biz artıq bu istiqamətdə işlərin təşkil olunması ilə əlaqədar büdcədə kifayət qədər düzgün rəqəmlər gördük. Hesab edirəm ki, əziz dostlar, bu istiqamətdə biz bir də təhlil etməliyik. Bu gün bizim Avropada, Asiyada, Afrikada, Cənubi və Şimali Amerikada olan səfirliklərimizin, konsulluqlarımızın və nümayəndəliklərimizin işi, onlara ayırdığımız vəsait mütləq araşdırılmalıdır. Sonda bir də, hörmətli millət vəkilləri, sizin diqqətinizi ona cəlb etmək istəyirəm ki, bu büdcənin içərisində hansısa maddələrin azalması, yaxud da məhdudlaşdırılmasını görsək belə, hesab edirəm ki, dəst-xətt, inkişaf və intensiv işləmə fəlsəfəsi büdcədə öz əksini tapmışdır. Bununla əlaqədar olaraq Beynəlxalq əlaqələr komitəsi kimi hesab edirəm ki, bu sənəd qəbul olunmalıdır və bu sənəd əsasında islahatların aparılması zərurəti nəinki gündəmdə qalmalıdır, habelə təcili olaraq öz həllini tapmalıdır. Diqqətinizə görə sağ olun.
Sədrlik edən. Sağ olun. Sevinc Hüseynova.
S.Hüseynova.  Hörmətli Sədr, hörmətli hökumət üzvləri, hörmətli həmkarlar və kütləvi informasiya vasitələrinin nümayəndələri! Dünyada baş verən mürəkkəb hadisələr və bunların  ölkəmizin iqtisadiyyatına təsiri fonunda müzakirəmizə təqdim olunmuş layihə peşəkarcasına hazırlanmış və reallığı özündə əks etdirir. Ən əsası isə büdcə layihəsi sosialyönümlüdür. Sözsüz ki, layihənin lehinə səs verəcəyəm. Bununla yanaşı, büdcənin optimallığını nəzərə alaraq yalnız bir məqamı diqqətinizə çatdırmaq istərdim.  Dağlıq və sərhəd bölgəsində yerləşən, Ermənistanla 123 km həmsərhəd olan  Gədəbəy rayonunun əhalisin çox narahat eləyən bir məsələ var, bu da təmsil etdiyim rayonun yaşayış məntəqələrinin təbii qazla təmin edilməsidir.
Fərəhləndirici haldır ki, ölkə Prezidentinin apardığı siyasət nəticəsində ölkəmizin əksər rayonları, bir çox aran bölgələrində yerləşən rayonların bütün kəndləri təbii qazla təchiz edilmişdir. 2006-cı ildə respublika Prezidenti cənab İlham Əliyevin Gədəbəy rayonuna səfəri zamanı verdiyi tapşırıqdan sonra bu sahədə xeyli iş aparılaraq təbii qazla təmin edilmiş yaşayış məntəqələrinin sayı 8-dən 36-ya çatmışdır. Bu isə 108 kəndi olan rayonun yalnız 33 faizini təşkil edir. Bildiyiniz kimi, bu məsələ rayon sərhəd bölgəsində olduğu üçün həm müdafiə və təhlükəsizlik baxımından, həm də ekoloji mühitin qorunub saxlanılması və turizmin inkişafı baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Odur ki, aidiyyəti üzrə hökumət üzvlərindən bu məsələnin həlli ilə bağlı başlanmış işlərin davam etdirilməsinə və sürətləndirilməsinə köməklik göstərilməsini xahiş edirəm. Diqqətinizə görə çox sağ olun.
Sədrlik edən. Çox sağ olun. Elşən Musayev.
E.Musayev. Təşəkkür edirəm, cənab Sədr. Hörmətli millət vəkilləri, media mənsubları! Ümumiyyətlə, bu cür müzakirələrdə, ələlxüsus da büdcədən söhbət gedirsə, bir az gec danışmağın bir ayrıcalığı var. Çünki çox fikirlər, ideyalar səslənir və  qarşılıq vermək, həmfikir olmaq bizlərə qalır. Odur ki, bu kontekstdə dörd məqamı qeyd edəcəyəm. Bunlardan ikisi hörmətli həmkarlarımın söylədikləri fikirlərə dəstəkdir, digər ikisi isə lokal problemlərlə, yəni seçildiyim bölgənin problemləri ilə bağlıdır.
Dünən burada, səhv eləmirəmsə, hörmətli həmkarım Rafael Cəbrayılov tərəfindən səsləndi ki, özəl sektor xüsusilə diqqət mərkəzində olmalıdır. Dövlətlə özəl sektor arasında bağ olmalıdır, körpü olmalıdır. Yəni, əslində, dövlət büdcəsi bir tək dövlətin resursları əsasında deyil, həm də özəl sektorla bağlı komponentlər əsasında formalaşmalıdır. Özəl sektorda biznes mühitinin ən böyük qolu isə turizmdir. Digər həmkarım Zahid Oruc turizmlə bağlı çox maraqlı məqamlara toxundu, müxtəlif müqayisələr apardı. Mən o fikirlərlə tam razıyam ki, bu gün Azərbaycanın ən axsayan tərəfi məhz turizmdir. Bu bir çox səbəblərlə bağlıdır, amma ən böyük səbəb nəqliyyat tarifləridir. Biz dəfələrlə burada plenar iclaslarda, mediada AZAL haqqında fikirlər söyləmişik, iradlar bildirmişik. Biz deyərkən, söhbət həm də mənim həmkarlarımdan gedir. Bu dotasiya ilə onlar işləyə bilmirlər, xaricdən alınan kreditlər bəs eləmir. Mən belə başa düşürəm ki, artıq biz ittiham eləməkdənsə, hökumətdən xahiş eləməliyik, dotasiyanı artırsın, Azərbaycanın turizm sektoruna bir nəfəs gəlsin, bir pəncərə açılsın.  AZAL-la bağlı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev də dəfələrlə öz iradını bildirib, qiymət artımına etiraz edib. Deputatlar da bu qiymət artımına etirazlarını bildiriblər, insanlar da etiraz eləyirlər. Hətta mən bilmirəm, mistikadır, yoxsa nədir, təşkilatın öz adı belə qiymət artımına etiraz eləyir, “azal”, yəni “artma”.  Çox maraqlı bir məqamdır ki, biz bu gün bu şirkətə, tutaq ki, 50 milyon, 100 milyon dotasiya verə bilərik, amma bunun əvəzinə də büdcəyə milyardlar qazandıra bilərik. Belə olmasa, biz yenə də Gürcüstana doqquzda bir nisbəti ilə uduzacağıq, yenə də turizm agentləri Gürcüstandan uçmağı təklif edəcəklər və nəhayət, bizim öz büdcəmizin formalaşmasına sərf olunacaq məbləğ başqalarının cibinə gedəcək.
İkinci bir məsələ dünən hörmətli həmkarım Şahin İsmayılov tərəfindən qaldırıldı. Bildiyiniz kimi, Gənclər Fondu ilə bağlı nəzərdə tutulan məbləğ 5 milyondan 1 milyona endirilib. Bu çox ciddi bir enişdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu gün Azərbaycanın gənclər siyasətinin həyata keçməsində bu fondun, ümumiyyətlə, gördüyü iş çox böyük bir işdir, daşıdığı yük çox ağır yükdür. Bu gəncləri, mən hesab edirəm ki, bu formada narazı salmaq olmaz.
Digər iki məsələ seçildiyim Zaqatala bölgəsi ilə bağlıdır. Məlumunuz olduğu kimi, 2013-cü ildə Zaqatalada dəhşətli bir zəlzələ olub. Minlərlə ev dağılıb və demək olar ki, bu rayon yenidən tikilib. Cənab Prezident bu zəlzələdən dərhal sonra dəfələrlə Zaqatala bölgəsinə səfər eləyib. Bu istiqamətdə xüsusi olaraq fövqəladə hallar naziri Kəmaləddin Heydərovun da əməyini xüsusi qiymətləndirmək istəyirəm. Amma əhalinin bir xahişi var. Qəzalı vəziyyətdə olan 4060 ev yenidən tikilib.  Orada yalnız 278 ev qalıb. Rayonda bu qədər gözəl işlər görülüb,  əmək sərf olunub. Dünən  burada hörmətli Şahin Mustafayev öz çıxışında qəzalı evlərlə bağlı qeyd elədi, sosial evlərdən, ipotekadan və sairdən danışdı. Çox xahiş edirəm, bu məsələnin yekunlaşması üçün, əslində, az vəsait lazımdır, qoy o vəsait ayrılsın. Zaqatalada  insanların narahatlığına səbəb olan məsələlər aradan qaldırılsın. 
Yenə də bölgə ilə bağlı son bir məsələ. Zaqatala qazlaşdırma məsələsində sanki bir həlqədə qalıb. Yaxınlıqdakı  Qax rayonu, digər qonşu rayon olan Balakən, demək olar ki, yüzdə-yüz qazlaşdırılıb. Amma Zaqatalada bu problem təxminən 60 faiz civarında həllini tapıb. İnsanların məndən  bir millət vəkili kimi xahişləri ondan ibarətdir ki, yeni büdcənin müzakirəsində bu problemin həlli ilə ölkə rəhbərliyinə, hökumətə müraciət edim. Mən də özümə borc bildim ki, bu problemi burada səsləndirim.
Büdcəyə gəldikdə isə o bütün hallarda gözəl işlənilib. Fikrim bundan ibarətdir. Büdcəni dəstəkləyirəm, heç şübhə eləmirəm ki, Azərbaycan hökuməti, Azərbaycanın dəyərli nazirləri bütün resursları, maksimum imkanları səfərbər ediblər ki,  Azərbaycan dövləti üçün, Azərbaycan vətəndaşı üçün 2017-ci il daha yaxşı il olsun. Büdcəyə səs verəcəyəm. Diqqətinizə görə minnətdaram.
Sədrlik edən. Çox sağ ol, Elşən müəllim. Amma birdən demək ki, Azərbaycanda turizm inkişaf eləmir, bu, düzgün məsələ deyil. Turizm ildən-ilə inkişaf edir. Bu il Azərbaycanda, Bakıda, rayonlarda turist əlindən yer yox idi. Turizmə təsir eləyən məsələlər başqadır. “Turizm inkişaf eləmir” ifadəsini mən bir az qəbul eləyə bilmirəm, bu bir az düzgün söhbət deyil. Gürcüstanın hava limanı heç Azərbaycanın hava limanının dörddə biri qədər deyil. Sən isə deyirsən ki, Gürcüstan Azərbaycanı təmin edəcək. Çıxış eləyəndə bir az diqqətli olun. Buyurun, İlham Məmmədov.
İ.Məmmədov. Çox sağ olun, cənab Sədr. Hörmətli cənab  Sədr, hörmətli sədarət, hörmətli hökumət üzvləri və hörmətli millət vəkilləri! Artıq iki gündür, ölkəmizin əsas maliyyə sənədi olan 2017-ci il dövlət büdcəsi müzakirə olunur. Hörmətli millət vəkilləri öz rəy və təklifləri ilə çıxış edir, büdcə haqqında müsbət fikirlərini deyirlər. Bundan əvvəl də komitələrdə çox geniş şəkildə müzakirələr getmiş və biz də təkliflərimizi bildirmişik. Bu gün plenar iclasda çıxışa yazılmaqda məqsədim 2017-ci ilin dövlət büdcəsini müdafiə etmək və hörmətli millət vəkillərimizi də buna çağırmaqdır.
2017-ci ilin dövlət büdcəsi, yəni bundan sonrakı illər üçün ölkənin əsas iqtisadi inkişafını təmin edəcək layihə, doğrudan da, peşəkarlıqla hazırlanıb və bu da burada qeyd olundu. Dünyada baş verən reallıqlar, sosial, siyasi, iqtisadi kataklizmlər fonunda, Azərbaycana  tərəfdaş ölkələrdə baş verən iqtisadi proseslər fonunda, təbii ki,  qloballaşan dünyanın əsas hissəsi olan Azərbaycanın da bu proseslərdən kənarda qalmaması və 2017-ci il büdcəsinin hazırlanmasında xüsusi analitik təhlillərin  aparılması böyük  əmək və  peşəkarlıq tələb edir. Hesab edirəm ki, bu işin öhdəsindən gəlinib və bu iş heç də özbaşına əmələ gəlməyib. Əlbəttə ki, mövcud siyasi sabitlik, illər ərzində yaradılmış dayanıqlı  iqtisadi ehtiyatlar bu gün imkan verir ki, 2017-ci ildə də qarşıya qoyulan məqsədə nail olunsun. Əlbəttə, burada ən əsas məsələ möhtərəm  Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin fəaliyyətinin əsas prioriteti olan sosial siyasətin uğurla davam etdirilməsidir. Hesab edirəm, 2017-ci ilin büdcəsi ilə tanış olarkən bir daha bunun şahidi olduq. Əsas məsələ insan amilidir, qeyri-neft sektorunun inkişafıdır. Aztəminatlı ailələrin, qaçqın və məcburi köçkünlərin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması 2017-ci ilin büdcəsində tamamilə öz əksini tapmışdır. Büdcənin peşəkarlıqla hazırlanması, – millət vəkilləri də bunu qeyd etdilər, – təkcə qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olunması deyil, eyni zamanda, dövlət büdcəsinin layihəsi möhtərəm cənab Prezidentin apardığı uğurlu iqtisadi və siyasi prosesləri əks etdirən bir layihədir. Son illərdə görülən işlər də bunu göstərir. Elə tək 2016-cı ildə möhtərəm cənab Prezident, şahidi oluruq ki, hər gün yeni fərman və sərəncamlar imzalayır. İnstitusional islahatların aparılması, kənd təsərrüfatı və sənayenin inkişafı  və digər sahələrin inkişafı üçün görülən işlər, əlbəttə, bizim dayanıqlı inkişafımızı təmin edəcək əsas şərtlərdəndir. 2017-ci ilin dövlət büdcəsi, hesab edirəm, sosial-iqtisadi istiqamətləri nəzərə almaqla makroiqtisadi sabitliyi təmin etmək gücündədir. 2017-ci ilin dövlət büdcəsi bu gün reallıqda nə edə bilərsə, onu etmək gücündədir və bunu da edəcəkdir.
Büdcə layihəsinə nəzər salarkən  büdcə üçün yarana biləcək risklər və təhdidlər bölməsində xüsusi bir hal  kimi yarana biləcək ən kritik hallarda atılacaq addımların öz əksini tapdığını görürük. Bunu təkrar edib vaxtınızı almaq istəmirəm. Əsas bir məqamı qeyd etmək istəyirəm. Burada qeyd olunur ki, dövlət büdcəsi xarici valyutada ifadə olunmuş öhdəliklərin yerinə yetirilməsində yarana biləcək çətinliklərin aradan qaldırılması üçün müvafiq ehtiyatlara malikdir, əgər bu ehtiyatlar kifayət etməzsə, dövlət büdcəsinə yenidən baxıla bilər. Yəni dövlət büdcəmiz peşəkarlıqla hazırlanarkən bütün hallar nəzərə alınıb və büdcəyə yenidən baxılması üçün orada bir neçə başqa şərt də var. Mən, sadəcə, vaxtınızı almaq istəmirəm.
Əsas qeyd etmək istəyirəm ki, büdcəmiz yenə də sosialyönümlüdür. Sosial layihələr, yəni məktəblərin tikilməsi, yolların çəkilməsi, insanların rahat yaşaması və iqtisadiyyatın inkişafı üçün infrastruktur layihələr uğurla həyata keçiriləcək. Əlbəttə, büdcədə ifadə olunan rəqəmlərlə iş bitmir. Ölkəmizdə müəyyən fövqəladə hallar, texnogen hadisələr baş verdiy hallarda dövlət  yardımlar ayırır, ordumuzun rəşadətli qələbəsinin təmin edilməsi üçün maliyyə vəsaitləri ayırır, dağılmış evlərin, infrastrukturun bərpa edilməsi üçün möhtərəm cənab Prezidentin sərəncamı ilə dövlət büdcəsindən əlavə vəsaitlər ayrılır. Elə bunları da dövlət büdcəsinin üzərinə gəlsək, görərik ki, ölkəmizin iqtisadi gücü kifayət qədərdir. Ancaq  müəyyən işləri önləməklə bu hadisələrə də hazır olmaq lazımdır. Təbii ki, hesab edirəm, bu, büdcədə peşəkarlıqla öz əksini tapıb və tapacaqdır. Hörmətli millət vəkillərimizin qaldırdıqları məsələlər, əsasən, aztəminatlı ailələrin iş yerləri ilə təmin olunması, əmək haqlarının qaldırılması onsuz da möhtərəm cənab Prezidentin  siyasətinin əsas hissəsidir və bu, uğurla davam etdiriləcəkdir.
Səhiyyə sahəsində qarşıya qoyulan məqsəd, dövlət proqramlarının həyata keçirilməsi yenə də layihədə öz əksini tapıbdır. Ən ağır layihələr – böyrək çatışmazlığından, şəkərli diabet xəstəliyindən əziyyət çəkən insanlar, onkoloji xəstələr, şiş əleyhinə preparatlarla təmin builki büdcədə də azalmadan öz əksini tapmışdır. Hamının uzun illər gözlədiyi, bu parlamentin divarları arasında hər dəfə müzakirə olunan tibbi sığortanın uğurla həyata keçirilməsi üçün artıq dövlət vəsait ayırmışdır. Pilot layihə olaraq mənim  təmsil olunduğum Yevlax rayonu və Mingəçevir şəhəri seçilmişdir. Bu pilot layihə hər  yerdə seçilə bilərdi. Çünki qeyd etdiyimiz kimi, illər ərzində qazanılmış uğurlu iqtisadi siyasət nəticəsində Azərbaycanın ən ucqar bölgələrində belə yeni xəstəxanalar, müasir tibb ocaqları tikilibdir. Bu gün o pilot layihələrin  həyata keçirilməsi üçün şərait var. Hörmətli maliyyə nazirimizə komitə iclaslarında 1–2 təklifimizi etdik, burada səsləndirmək istəmirəm. Hörmətli Samir müəllim bunları nəzərə alacağını qeyd etdi. Ancaq bundan sonrakı illərdə bütün ölkəni əhatə edəcək tibbi sığortanın uğuru məhz bu pilot rayonlardan asılıdır. Mən çox xahiş edirəm, tutaq ki, hansısa bir əməliyyatın keçirilməsi və yaxud da tibbi laborator müayinələrin daha keyfiyyətli, çevik aparılması, o paketlərdə müəyyən olunmuş halların qısa müddətdə və keyfiyyətli olması üçün əgər cüzi vəsait lazım olarsa, bu müraciətlər əsasında onlar nəzərə alınsın.
Bir təklifim də var. Bu gün ölkə əhalisinin böyük bir hissəsi kənd təsərrüfatı sahəsi ilə məşğuldur. Möhtərəm cənab Prezident pambıqçılığın, tütünçülüyün, ipəkçiliyin inkişafına  məhz özü nəzarət edərək bölgələrə səfəri zamanı bu sahələri çox yüksək qiymətləndirmişdi. Doğrudan da, mənim də təmsil etdiyim o bölgədə yayda insanlarla görüş zamanı qeyd etdilər ki, məsələn, 10 kq barama qurdu götürmüşük, bundan da qısa müddət ərzində 800 manata kimi gəlir əldə etmişik. Biz istəyirik, növbəti illərdə daha çox gəlir götürək. Artıq insanlarda yeni çağırışlara uyğun olan əmək vərdişləri formalaşıb. Bəli, bu yaxın vaxtlarda gördük ki, baramaçılığın inkişafı üçün  addımlar atılır. Kənd təsərrüfatının digər sahələrində də məşğulluq vərdişlərinin artması üçün lazım ola biləcək hallar var. Maliyyə nazirindən xahiş edərdim, bunları nəzərə alsın.
Müstəqillik illərinin ən böyük layihələri məhz  torpaqların suvarılması üçün su anbarlarının yaradılmasına yönəldilmişdi. Biz bunun şahidi olmuşuq. Yeni torpaqların dövriyyəyə qaytarılması və o illər üçün görülən işlər bu gün və bundan sonra da öz bəhrəsini verməlidir.
Təbii ki, bizim ölkəmizin potensialı, gücü var. Mən də rayonumuzun əhalisinin xahişini çatdırıram ki, bu vərdişlər təkcə kənd təsərrüfatında deyil, sənayedə, iqtisadiyyatın digər sahələrində də artıq formalaşıb.  Bunun üçün büdcəmizdən əgər imkan olarsa, o  prioritet sahələri maliyyələşdirmək üçün vəsait ayrılsın.
Mən də hesab edirəm ki, 2017-ci ilin dövlət büdcəsi, əsasən, insanlarımızın sosial rifah halının yaxşılaşmasına xidmət edəcəkdir. Bütün layihələrimiz uğurla həyata keçiriləcək və ölkəmizdə olan əmin-amanlıq, sabitlik buna imkan verəcəkdir. Hansısa çətinliklərimiz olacaq, buna dözməliyik və növbəti illər üçün yaranmış potensialı düzgün istiqamətləndirərək  uğurlara...
Sədrlik edən. Sağ olun. Görürəm, 10 dəqiqə bizə bəs etmir. Hamı  çalışır,  10 dəqiqə danışsın. Hörmətli millət vəkilləri, 39 millət vəkili burada, 33 nəfər  də komitədə çıxış edib. İndi mən istəyirəm,  növbədə olan 2 millət vəkilinə söz verək, sonra şərait yaradaq ki, bir neçə nazir, hökumət üzvü sualları cavablandırsın. Ondan sonra   dekabrın 16-na kimi hökumətə vaxt verək ki, verilən təkliflərə baxsınlar, gələn iclasda cavab versinlər. Etiraz yoxdur ki?
Yerdən. (Eşidilmir.)
Sədrlik edən. Növbə ilə. Mirzəcan Xəlilov.
M.Xəlilov.  Hörmətli cənab Sədr, hörmətli hökumət üzvləri, hörmətli deputatlar! 2017-ci il dövlət büdcəsi artıq 2 gündür müzakirə olunur. Büdcədəki əsas müddəalar Azərbaycan Respublikası Prezidentinin xüsusi rəyi və tapşırığı nəzərə alınmaqla sosialyönümlü hazırlanmışdır. Dövlət büdcəsinə neft gəlirlərindən daxilolmaların azalması qeyri-neft sektorundan büdcəyə daxilolmaların artırılmasını vacib etmişdir. Müzakirə etdiyimiz  büdcə zərfi də məhz belədir. Büdcənin hazırlanmasında  təcrübəl mütəxəssislərin rolu özünü göstərir.
Büdcədə qeyri-neft sektoruna verilən  üstünlük xüsusi olaraq nəzərə çarpır. Mən Sumqayıt şəhərindən deputat seçilmişəm. Sumqayıtda möhtərəm cənab Prezidentin diqqət və qayğısı nəticəsində il ərzində baş verən müsbət dəyişikliklər göz qabağındadır. Sumqayıtda atılan bütün addımlar təqdirəlayiqdir. Əhalinin rifahı naminə kifayət qədər sosialyönümlü işlər həyata keçirilmişdir. Evlərin dam örtüyü dəyişdirilmiş, yeni liftlər quraşdırılmış, məhəllədaxili küçə və səkilər abadlaşdırılmışdır. Çoxlu sayda iş yerləri yaradılmışdır. Digər görülən işləri sadalamağa vaxtımız çatmaz. Əksəriyyətiniz bu işlər haqqında məlumatlısınız. Lakin buna baxmayaraq, gələcəkdə qeyri-neft sektoruna təkan verəcək vacib amillərin adlarını çəkmək istərdim.
Kimya sənaye parkının və Karbamid zavodunun tikintisi başa çatdırıldıqdan sonra dövlət büdcəsinə və sumqayıtlılara, eləcə də Azərbaycan xalqına kifayət qədər gəlir gələcək. Sumqayıtda yaradılacaq yeni müəssisələrdən ölkə valyuta qazanacaq. Bu da qeyri-neft sektoru üzrə öz sözünü deyəcəkdir. Qeyri-neft sektoruna ən çox töhfə verəcək sahələrdən biri aqrar sahədir. Ölkəmizdə bu sahəyə diqqət və qayğı artırılmışdır.
Mən Milli Məclisdə İqtisadi siyasət, sənaye və sahibkarlıq komitəsinin üzvü kimi bəzi araşdırmalar aparmışam. Artıq Azərbaycanda kənd təsərrüfatı sahəsi heyvandarlıq və taxılçılıqda öz sözünü demişdir. Bu gün dövlət başçısı cənab İlham Əliyevin tapşırığına uyğun olaraq baramaçılığa, tütünçülüyə, çayçılığa, üzümçülüyə və yen fındıq bağlarının salınmasına diqqət artırılmışdır. Ən vacib strateji məhsul sayılan pambıq xüsusi diqqət mərkəzindədir. Belə ki, pambıqçılıq həm iş yerlərinin çoxalmasına, həm də ölkəyə valyuta gətirilməsinə xüsusi köməklik edəcək. Bu sahədə 1 il ərzində sıçrayışlara nail olmaq mümkündür. Perspektiv imkanlara nəzər salsaq görərik ki, yuxarıda qeyd olunan məhsullardan fərqli olaraq  pambıqçılıqdan 2017-ci ildə bu ilkindən 5–6 dəfə çox gəlir əldə etmək olar. Lakin mütləqdir ki, bu təməl bu günlərdə qoyulsun. Bu sahəyə diqqət bir neçə strukturun birgə fəaliyyəti ilə həyata keçirilməlidir. Mən hesab edirəm, 2017-ci ildə 130–135 min hektar sahədə pambıq əkilməlidir. Bu sahələr yerli icra hakimiyyəti orqanları, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi, Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin  əməkdaşları ilə birgə seçilməlidir. Biz 2017-ci ildə az xərcləyib çox məhsul  götürməliyik. Əkin üçün o sahələr seçilməlidir ki,  Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Açıq Səhmdar Cəmiyyəti su verməkdə çətinlik çəkməsin. Hazırda dren və kollektor sistemi olan torpaqların 40–50 faizi əkilərsə, hər hektardan 25–30 sentner pambıq götürmək olar. Mən orta hesabla     22–23 sentner deyirəm və hesab edirəm ki, 300 min ton pambıq əldə etmək üçün çətinlik yoxdur. Mən yuxarıda qeyd etdim ki, bu təməl bu günlərdə qoyulmalıdır. Nəyə görə? Hazırda payız şumu davam etdirilir. Fermerlər hələ də qərarlı deyillər ki, öz bostan və yonca  sahələrini pambıqçılıqla əvəz etsinlər, ya etməsinlər. Eyni zamanda, pambığın indiki qiyməti fermerləri o qədər də qane etmir. Lakin sonradan cənab Prezidentin sərəncamı ilə pambığın hər kiloqramına əlavə edilmiş 10 qəpik fermerləri razı salmışdır. Lakin gələn ilin məhsulu üçün mülahizələrdən görünür ki, məhsulun hər qramına əgər 80 qəpik ödənilərsə, fermerlər heç bir təsir olmadan bu sahə ilə daha çox  maraqlanar və məhsul əkininə çalışarlar. Arada olan qiymət fərqi təxminən 60 milyon AZN və yaxud da 30 milyon ABŞ dolları təşkil edəcək ki, bu da həm əkinçini, həm də tədarükçünü qane edəcəkdir. 
Xalqımız dövlət başçısı cənab İlham Əliyevə inanır. Gərək elə edək ki, onlar nazirlərə, icra hakimiyyəti başçılarına və digər qurumlara da inansınlar. Eləcə də millət vəkillərinə, yəni bizlərə inansınlar. Onlarla  dialoq aparmaq bizim hər birimizin borcudur. Milli Məclisdə qəbul etdiyimiz “Kooperasiya haqqında” Qanunun həyata keçirilməsində onların yaxın köməkçisi olmalıyıq. Bu prosesə tezliklə başlanılmalıdır. Mən yuxarıda qeyd etmişdim ki, dren və kollektor olan torpaqlara üstünlük verilməlidir. Burada da çətinliklər mövcuddur. Bunların həlli çox vacibdir. Tarif Şurasının qaz və elektrik  enerjisində etdiy dəyişikliklər ən çox  Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Açıq Səhmdar Cəmiyyətində və eləcə də “Azərsu” Açıq Səhmdar Cəmiyyətində özünü göstərəcəkdir. Elektrik enerjisinə edilən artım həm suvarma suyunun, həm də içməli suyun qiymətinin artırılmasını qaçılmaz edəcəkdir. Bu da  əhali arasında yeni narazılığın yaranmasına şərait yaradacaqdır.
Hörmətli millət vəkilləri, Kür çayından əkinçilik üçün götürülən su qaldırıcı nasos stansiyaları vasitəsi ilə sahələrə ötürülür. Ağdaş, Zərdab, Ucar, Kürdəmir, Hacıqabul, Sabirabad, Salyan və Neftçala rayonları  bu cür qidalanmadan istifadə edirlər. Məsələ təkcə bununla bitmir. Hazırda bu suvarma sularının sonradan kollektorlara ötürülməsi də çətinlik yaradır. Belə ki, Yevlax rayonu ərazisindən başlayaraq bu su Kür çayının sol sahili ilə Xəzər dənizinə qədər uzanan baş Şirvan kollektoru  ilə  vurulur və dənizə ötürülür. Bu kollektor  yer səthindən yuxarıda tökmə üsulu ilə tikilib. Adlarını çəkdiyim rayonlarda Kür çayından vurulan suvarma suyunun istifadəsindən sonra  dren və kollektorlara  yığılan şor suların dənizə ötürülməsi üçün yenidən ikinci pillə nasos stansiyalardan istifadə edilir və həmin nasoslardan Şirvan kollektoruna vurulur və öz axını ilə dənizə gedir. Əgər bir və ya iki gün bu nasoslar dayanarsa, əkin sahəsində suyun səviyyəsi qalxar, torpağa zərər vurar. O zaman torpağa  verilən gübrələr də öz effektini verməz. Məhz buna görə də bu sahəyə  elektrik enerjisinin xərcləri ya Tarif Şurası tərəfindən, ya da büdcədə nəzərə alınmaqla nizamlanmalıdır. Bir daha təkrarlayıram, bu sahəyə kifayət qədər elektrik enerjisi sərf olunur.
Ulu öndər Heydər Əliyevin Azərbaycan  üçün yadigar qoyduğu layihələrdən biri də baş Mil-Muğan kollektorudur. Mil-Muğan zonasında  şor suların dənizə axıdılması problemi bu kanalın tikintisindən sonra aradan qaldırılıb. Bu kollektordan su Xəzər dənizinə öz axını ilə birbaşa gedir. Arzu edərdim ki, gələcəkdə dövlət investisiya layihələrində belə bir kollektor baş Şirvan kollektoru ilə əvəzlənsin. İndiki baş Şirvan kollektorunun mənbəyi Mingəçevir su anbarından götürülməklə ikinci baş Şirvan kanalı kimi suvarma məqsəd ilə istifadə edilsin. O zaman onun rolu daha böyük olar. Kür çayından elektrik enerjisi ilə nasoslar vasitəsilə qaldırılan suyun miqdarı  azalar, elektrik enerjisinin sərfinə çox ehtiyac  olmaz. Qeyd etdiyim kimi, elektrik enerjisinin qiymətinin qalxması  “Azərsu” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin əhaliyə satacağı içməli suyun qiymətinin artırılmasını qaçılmaz edəcəkdir. Belə ki, “Azərsu” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin əsas su mənbəy elektrik enerjisi ilə işləyir. Buraya Bakı şəhərində Kür təmizləyici qurğusundakı nasoslar, Oğuz–Qəbələ su kəmərinin başlanğıcında olan artezian quyularının nasosları, Ceyranbatan  təmizləyici qurğusundakı su  nasosları və sair daxildir. Buna görə də Tarif Şurasının qiymətlərə yenidən baxmasına ehtiyac var.
Qeyri-neft sektorundan dövlət büdcəsinə gələn gəlirlər, ölkəyə valyutanın gəlməsi və ölkədən valyutanın kənara axması vacib amillərdən sayılır. Ölkəmizdə 11 iqlim qurşağının 9-u mövcuddur.  Ərazilərimizdə bütün növ ağac və bitki növlərinin yetişdirilməsi mümkündür. Belə olan halda biz xaricdən abadlıq üçün ağac kolları və bitkilər gətiririk. Təkcə bu il Sumqayıtın abadlaşdırılması üçün Türkiyə, İran və İtaliyadan gətirilən bu məhsullara kifayət qədər valyuta xərclənmişdir.  Bu, bütün ölkə üzrə belədir.
Mən, eyni zamanda, Milli Məclisin Təbii ehtiyatlar, energetika və ekologiya komitəsinin üzvüyəm. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin son illər yaşıllaşdırma sahəsində gördüyü işlər diqqəti cəlb edir. Magistral yolların kənarlarında, o cümlədən Bakı, Quba, Ələt, Hacıqabul, Astara yollarının kənarlarında salınan yaşıllıqlar xoş təəssürat yaradır. Xaricdən xeyli sayda yaşıl ağac və kollar gətirilmişdir. Lakin bu nazirliyin  imkanları var ki, xüsusi olaraq belə bitkilərin yetişdirilməsini və ölkədə açıq satışını təşkil etsin. Bu zaman büdcəyə də vəsait daxil olacaq.
Sədrlik edən. Sağ olun. Rauf Əliyev.
R.Əliyev. Təşəkkür edirəm. Hörmətli cənab Sədr, hörmətli millət vəkilləri, hörmətli hökumət üzvləri və media nümayəndələri! Biz bir neçə gün komitələrdə  2017-ci ilin büdcəsini çox geniş müzakirə etdik. Hörmətli maliyyə naziri Samir Şərifov tərəfindən suallarımız  cavablandırıldı. Ona görə mən bir məsələyə çox qısa münasibətimi bildirmək istəyirəm. Burada mənim həmkarlarım idmanla əlaqədar məsələ qaldırdılar. Təbii ki, son illərdə idmanda nailiyyətlərimizin bir amili də ondan ibarətdir ki, bu müddətdə möhkəm maddi-texniki baza yarandı. Bu əsas amildir. Amma gəlin baxaq, bu gün vəziyyət nə yerdədir? Məsələn,  Xəzər rayonunda Buzovna qəsəbəsində 2 il bundan qabaq idman zalı tikilməyə başlandı. Bu gün o idman zalı 80 faiz hazırdır. Amma bu ildən tikintisi dayandırılıb. Şağanda böyük mədəniyyət mərkəzi tikilir, onun da 90 faiz hazırdır, amma bu gün o da bağlıdır. Ümumiyyətlə, respublika üzrə belə idman zalları 10-a yaxındır. 8 olimpiya kompleksi, 5 gənclər evi var və sair. Mən başa düşürəm ki,  bu gün  hansısa idman obyektini sıfırdan başlayıb tikməyə imkan yoxdur. Bunu hamımız başa düşürük ki, maliyyə böhranı var, maliyyə ilə bağlı çətinliklər var. Ona görə biz buna  dözməliyik. Amma mənim hökumət üzvlərindən xahişim nədən ibarətdir? Əgər bir obyekt 80–90 faiz tikilibsə, 10–15 faizi qalıbsa, buna təzədən baxılsın və köməklik göstərilsin. Nəyə görə, narahatçılıq nədən ibarətdir? Narahatçılıq ondan ibarətdir ki, əgər bu gün o obyekti qurtarmaq üçün 1 manat lazımdırsa, gələn il o, tamamilə dağıla bilər. Dağılandan sonra da onu bərpa etmək mümkün olmayacaq. Bu gün edə bilərik, dövlət buna pul buraxıb. Ona görə hörmətli hökumət üzvlərindən imkan daxilində xahiş edirəm ki, bu məsələyə baxılsın və kömək edilsin. Çünki bu yarımçıq obyektlər də təhvil verilsə,  bu həm də gənclərin asudə vaxtıdır,  ümumiyyətlə, millətimizin sağlamlığıdır. Diqqətinizə görə sağ olun.
Sədrlik edən. Sağ olun. Səhv etmirəmsə, bəzi idman obyektlərinin tikintisini qurtarmaq üçün pul ayrılıb.
Hörmətli millət vəkilləri, xahiş edirəm,  indi hökumət üzvlərinə söz verək. Kim çıxış edə bilmədisə, çıxışını katibliyə verə bilər. İndi bir çox məsələlər oldu. Əgər biz onlara indi aydınlıq gətirməsək, 10 gündən sonra, yəni 16-da bir az gec ola bilər. Ona görə, söz verək təhsil naziri Mikayıl Cabbarova.  Xahiş edirik, qısa.
M.Cabbarov, Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri.
Hörmətli cənab Sədr, hörmətli millət vəkilləri, hörmətli hökumət üzvləri! Mən mövzulara qısa tezislərlə münasibət bildirməyə çalışacağam.   Öncədən fikir və təklif bildirən hər bir millət vəkilinə dərin təşəkkürümü bildirmək istəyirəm. Məlumunuz olduğu kimi, mövcud mərhələdə təhsil sahəsində islahatların aparılması 2013-cü ildə dövlət başçısı tərəfindən qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası sənədinə əsasən həyata keçirilir. Biz bu fəaliyyətə başlayarkən, təbii olaraq, ilk növbədə problemlərin kökünü təhlil etmək üçün bir sıra təhlillər apardıq və bu zaman müəllimlərin  əmək haqlarının ölkə üzrə orta əmək haqqından aşağı olduğunu,  işə qəbulun  qeyri-şəffaf şəkildə həyata keçirildiyini, bu sahədə pərakəndəliyin mövcudluğunu, bəzi hallarda müəllimlərin saxta diplomlarla işə qəbul edilməsini,  müxtəlif bölgələrdə və paytaxtda təminat, təchizat məsələlərində vahid standartların mövcud olmamasını aşkarladıq. Bütün bu mövzulara müxtəlif mərhələlərdə toxunuldu, müzakirə edildi. Ali təhsil sahəsindən danışırıqsa, köçürmələrlə bağlı vəziyyətin qeyri-qənaətbəxş olmasını və təbii olaraq, bunların hamısının akademik nəticələrə mənfi təsir etdiyini, 10 il ərzində qəbul imtahanlarında balların aşağı salınmasını və digər halları gördük. Bir sözlə desək, problemlərin kökünü təhlil edərkən biz təhsil sahəsində vahid idarəetmə sisteminin pozulduğunu, pərakəndəliyin mövcudluğunu, vahid standartın tətbiq edilməməsini, zəif hesabatlığın olduğunu gördük və təhsil sahəsində mövcud olan idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsinə ehtiyac olduğunu müəyyənləşdirdik. Məhz ölkədə vahid təhsil sisteminin idarə edilməsini təmin etmək məqsədi ilə ötən il dekabrın 7-də düz bir il bundan öncə qəbul edilmiş müvafiq fərmana əsasən 2016-cı ildə  bölgələrdə regional maliyyə təhsil idarələri yaradaraq bu istiqamətdə bir sıra yerli icra hakimiyyətləri ilə onlara ayrılmış büdcə çərçivəsində bir sıra işlərin həyata keçirilməsini təmin etdik. Biz aralıq nəticələrə baxsaq, yəni ümumilikdə, bu sahəyə aid və sadaladığım problemlərin həllinə yönəlmiş addımlara baxsaq, yəqin ki, ilk növbədə onu vurğulamalıyıq ki, ən böyük  əmək haqqı artımı islahatı dövlət başçısının təşəbbüsü və dəstəyi ilə həyata keçirilir. Növbəti il yanvarın 1-dən ölkədə fəaliyyət göstərən təxminən 70 faiz ümumtəhsil məktəblərində fəaliyyət göstərən müəllimlərimizin əmək haqları yeni sistemə əsasən ödəniləcəkdir və biz bu islahatı artıq üçüncü ildir ki, həyata keçiririk. Mən fürsətdən istifadə edərək bu işdə bizə böyük dəstək olmuş Maliyyə Nazirliyinə, xüsusən hörmətli həmkarım Samir  Şərifova minnətdarlığımı bildirmək istəyirəm. Bu işlərin nəticəsidir ki, müəllimlik peşəsində fəaliyyət göstərən həmkarlarımızın orta əmək haqları ölkə üzrə orta əmək haqqına yaxınlaşır və bu da həmin peşənin uzun müddətə rəqabət qabiliyyətini və cəlbediciliyini təmin edir.
Digər çox vacib məsələ təhsil sahəsində məktəbəhazırlığın əhatə dairəsinin kəskin şəkildə artırılmasıdır. Bilirsiniz ki, bu məsələ həm dövlət başçısının, həm ölkənin birinci xanımının, həm də  təbii olaraq,  ictimaiyyətinin diqqətində olan bir məsələdir. İki il bundan öncə pilot layihə kimi fəaliyyətə başlayan bu layihə artıq  bu ilin oktyabr ayından  dövlət büdcəsi hesabına maliyyələşdirilən ümummilli layihə kim fəaliyyət göstərir. Bilirsiniz ki, bütün məktəblərimizdə məktəbəhazırlıq qruplarının fəaliyyətini təmin etmişik və məktəbəqədər müəssisələrdə təhsil alan şagirdlərin bir il ərzində əlavə olaraq 55 faiz artmasına nail olmuşuq. Nəzərə alsaq ki, məktəbəhazırlıq mərhələsi ölkənin orta və uzunmüddətli iqtisadi və sosial inkişafına təsir edən ən mühüm təhsil pilləsidir,  bu addımın önəmliliyini, ölkəmizin təhsilinin və sosial-iqtisadi gələcəyinin təminatı üçün əhəmiyyətini bir daha xatırlatmaq lazım deyil.
Burada  görülən işlər arasında haqlı olaraq ötən illərdə məktəblərdə istiliklə  təminat mövzuları səsləndirildi.  Dövlət başçımızın və Baş nazirin dəstəyi ilə biz Dövlət Neft Şirkəti və “Azəriqaz” İstehsalat Birliy ilə birgə çalışaraq  qazla təchiz edilmiş məktəblərdə bu məsələnin bu mövsümdə həllinə nail olmuşuq və bu mövzu diqqət mərkəzində saxlanılır. Bizim növbəti məqsədimiz ondan ibarətdir ki, qaz təminatı olmayan məktəblərin şəbəkəsini genişləndirərək bu məsələnin köklü şəkildə həllinə nail ola bilək. Növbəti iki il ərzində  xüsusən bizim kəndlərimizdə yerləşən məktəblərin əsaslı şəkildə maddi-texniki bazasının müasirləşdirilməsi nəzərdə tutulur. 230-dan çox modul tipli müasir məktəbin quraşdırılması nəzərdə tutulur. Bilirsiniz ki, tələbə kreditləri sisteminin tətbiqinə biz  pilot layihə kimi başlamışıq. Bu müddət ərzində yalnız 2016-cı ildə 232 məktəb direktoru region məktəblərinə, rayon məktəblərinə təyinat alıbdır.  Düşünürəm ki, bütün bu görülən işlərin məntiqi nəticəsidir ki, 3 il dalbadal  buraxılış və qəbul imtahanlarında müşahidə etdiyimiz akademik nəticələr ildən-ilə yaxşılaşır. O da mühüm bir haldır ki, bu il 9-cu siniflərin buraxılış  imtahanı bizim üçün yeni ölçü bazası  təşkil edəcək. Çünki bilirsiniz ki,      9 il bundan öncə ölkəmizdə yeni məzmuna keçid başlandığına görə, bu il 9-cu siniflərin buraxılış imtahanı həm məzmununa görə, həm də formasına görə köklü şəkildə fərqlənəcək və beləliklə də gələcəkdə bizim üçün ölçü bazasını təşkil edəcək.
Təbii olaraq, təhsil sahəsində hələ görüləsi işlər  çoxdur və biz bu sahədə fəaliyyətimizi davam etdiririk. Yalnız bu ilin 11 ayı ərzində 7 rayonda rayon təhsil şöbələri rəhbərlərinin fəaliyyəti qeyri-qənaətbəxş tanınaraq kadr yeniləşməsi prosesi davam etdirilir. Şəbəkənin təkmilləşdirilməsi prosesi də burada bir neçə dəfə səsləndi. Vurğulamaq istəyirəm ki, 19 peşə təhsili məktəbi, 7 kollec, 1 universitet və onun  4 filialı, bir çox məktəbdənkənar təhsil müəssisələri şəbəkənin təkmilləşdirilməsi işinin nəticəsi kimi birləşdirilibdir və bu da öz növbəsində büdcə vəsaitinin qənaətlə sərf edilməsinə yönəlmiş addımlardandır. Bu proses 2017-ci ildə də davam etdiriləcək.
Nəhayət, ali təhsil sahəsinə aid bir sıra şərhlər də səsləndirildi. Bununla bağlı mən hörmətli həmkarlarımın diqqətinə çatdırmaq istəyirəm ki, 2010-cu ildən başlanmış islahatın nəticəsində  hazırda bizim əksər universitetlərimizin dövlət tərəfindən əldə etdiyi maliyyə vəsaiti dövlət sifarişi ilə təhsil alan tələbələrin təhsil haqqıdır. Başqa sözlə, burada artıq universitetlərin özləri tərəfindən əldə edilən  maliyyə vəsaitlərinin idarə edilməsinə yönəlmiş addımlar üstünlük təşkil edir. Burada şərhlər səsləndi, ən böyük çətinlik, təbii olaraq, ondan ibarətdir ki, az sayda tələbəsi olan ali təhsil müəssisələrinin  daha ciddi maliyyə çağırışları mövcuddur və bu səbəbdən biz ali təhsil müəssisələri şəbəkəsinin optimallaşması imkanlarına baxırıq. Lakin burada tətbiq etdiyimiz əsas prinsip ondan ibarətdir ki, biz yüz  ölçüb, bir biçməliyik. Çünki məlumdur ki, çətin iqtisadi erada yaşayan bəşəriyyət də və Azərbaycan da qlobal iqtisadi sistemin tərkib hissəsidir. İnsan kapitalının keyfiyyəti, xüsusilə ali təhsil müəssisələrində elmin və innovasiyaların mövcudluğu, səviyyəsi ölkənin gələcək iqtisadi rolunu və imkanlarını  müəyyən edir. Beynəlxalq təcrübədə, o cümlədən beynəlxalq qanunvericilik təcrübəsində  də ali təhsil müəssisələrini dəstəkləmək, stimullaşdırmaq, güzəştlər təqdim etmək təcrübəsi var. Mən əminəm ki, gələcəkdə birgə işlərimizdə də biz bu kimi imkanlara sizinlə birlikdə baxa biləcəyik. Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm.
Sədrlik edən. Sağ olun. İqtisadiyyat naziri Şahin Mustafayev buyursun.
Ş.Mustafayev, Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyat naziri.
Hörmətli cənab Sədr, hörmətli millət vəkilləri! İlk öncə aparılan konstruktiv müzakirələrə görə hər bir millət vəkilinə təşəkkür etmək istəyirəm. Vaxtın az olduğunu nəzərə alaraq bir sıra məsələlərə münasibət bildirib cavablandırmaq istəyirəm. İlk növbədə hörmətli millət vəkilləri Vahid Əhmədov, Fərəc Quliyev, Yevda Abramov, Zahid Oruc qazın qiyməti ilə bağlı  məsələ qaldırmışdılar. Biz çox yaxşı basa düşürük ki, Tarif Şurasının son qərarı heç də populyar bir qərar deyildir. Ancaq bunu zəruri edən səbəbləri bir daha açıqlamaq istərdim. Söhbət ondan gedir ki, Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti hər kubmetr qazın istehlakçılara satılmasına 140 manat xərcləyir. Belə olan halda ölkə üzrə nəzərə alsaq ki, qazın orta satış qiyməti 90 manatdır, Dövlət Neft Şirkəti faktiki olaraq bu sahədə zərərlə işləyir. Buna görə də Dövlət Neft Şirkəti tərəfindən nəinki investisiyaların qoyulması mümkün olurdu, hətta qazın bugünkü hasilatının sabit saxlanılması da mümkün deyildi. Vəziyyət o yerə çatırdı ki, artıq Dövlət Neft Şirkətinə dövlət büdcəsi hesabına investisiyaların ayrılması məsələsi gündəmə gəlirdi. Çünki qazın istehlakçılara çatdırılması üçün ilk növbədə onu hasil etmək, yəni qazma işləri aparmaq, hasil etmək və istehlakçılara vermək  üçün müvafiq infrastrukturlarda təmir işləri aparmaq zəruridir. Belə olan halda dövlət başçısı tərəfindən aparılan sosialyönümlü siyasəti nəzərə alaraq və o siyasətə əsaslanaraq əhalinin sosial baxımdan həssas təbəqəsinin maksimum maraqlarını qorumaq şərti ilə optimal qərar qəbul edildi. Mən xüsusilə vurğulamaq istəyirəm, hörmətli Oqtay müəllim də bu məsələyə cavab verdi. 1500 kubmetr güzəştli tariflə müəyyən edilmiş sərfiyyat miqdarıdır. Bu, yoxsulluq meyarı deyil. Bu, əhali üzrə  bir abonentin orta hesabla istehlak etdiyi qazın həcmidir. Yən əhalinin 62 faizi 1500 kubmetrədək qaz istehlak edir. Beləliklə də əhalinin böyük hissəsi bu qərardan heç bir əziyyət çəkməyəcək. Eyni zamanda, təbii ki, qənaət edilməsi üçün də bir stimul yaranacaqdır. Həmçinin  vurğulamaq istəyirəm ki, əhali üzrə bu qərar yanvarın 1-dən qüvvəyə minəcək və bu qərar ilə əlaqədar müəyyən olunmuş 1500 kubmetrin sərfiyyatı yanvarın 1-dən hesablanacaq. Bundan artıq istehlak edənlər üçün yeni tariflərin tətbiqi isə haradasa yay aylarından başlayacaqdır. Mən bir daha qeyd etmək istəyirəm və burada da qeyd olundu, hörmətli maliyyə naziri də öz çıxışında bu haqda bildirdi. Yeni tariflərin dolayı təsirlərinin kompensasiyası məqsədi ilə artıq müzakirə olunan dövlət büdcəsi layihəsində müvafiq tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmuşdur.
İkinci vacib məsələni millət vəkilləri Vahid Əhmədov, Ziyad Səmədzadə, Fərəc Quliyev qaldırmışdılar. Bu məsələ də 2017-ci ildə proqnoz edilmiş 1 faiz iqtisadi artımın nəyin hesabına əldə ediləcəyi haqqında idi. Çıxışımda qeyd etdim. Bir daha qeyd etmək istəyirəm ki, 2017-ci ildə iqtisadi artıma qeyri-neft sektorunun hesabına nail olunması nəzərdə tutulur. Belə ki, neft sektorunda hasilatın  2,1 faiz azalması gözlənilir. Qeyri-neft sektoru üzrə isə 2,5 faiz artım olacaq. İlk növbədə sahibkarlığın inkişafı, biznes mühitinin daha da yaxşılaşdırılması, investisiyaların təşviqi, yeni mexanizmin tətbiqi hesabına qeyri-neft sənayesi üzrə artımın 6,9 faiz olacağı gözlənilir.
Mən çıxışımda ətraflı qeyd etdim, Sumqayıt Kimya Sənaye Parkında bu il, gələn il və növbəti ildə 9 zavod işə salınacaq, Balaxanı Sənaye Parkında 5 müəssisə fəaliyyətə başlayacaq, Mingəçevir  Sənaye Parkında isə 9 fabrik yaradılacaq. Neftçala Sənaye Məhəlləsində yenə 5 zavodun işə salınması, bir sıra rayonlarda sənaye məhəllələrinin yaradılması nəzərdə tutulur. Qeyri-neft sektorunun aparıcı sahələrindən biri aqrar sektordur. Aqrar sektor üzrə artım gələn il  4,9 faiz nəzərdə tutulur. Bu gün turizmdən danışıldı. Biz hesab edirik ki, turizmin potensialı çox yüksəkdir. Bu ilin rəqəmləri artıq bunu sübut edir. Gələn il biz 7,6 faiz artım nəzərdə tuturuq. Turizmlə bağlı prosedurların, viza rejiminin sadələşdirilməsi, avtomatlaşdırılması, gələn ildən vizaların “ASAN xidmət” vasitəsilə əldə edilməsi nəzərə alınmışdır. Nəqliyyat sektorunda 2,4 faiz artım nəzərdə tutulur. Bu da yükdaşımaların  həcminin artması hesabına əldə olunacaqdır. Artıq qeyd olundu ki, gələn il Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı tam gücü ilə işə başlayacaqdır. Şimal–Cənub nəqliyyat dəhlizinin İran sərhədinə qədər olan önəmli hissəsi bu ilin sonunadək başa  çatdırılacaqdır. Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı ərazisi də daxil olmaqla azad ticarət zonası yaradılacaqdır.
Bütün bu tədbirlər hesabına, o cümlədən Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolunun işə salınması da nəzərə alınaraq gələn il 2,4 və növbəti illərdə 4 faiz həcmində artım nəzərdə tutulur. Qeyri-neft sektorunun vacib sahələrindən biri olan rabitə sektorunda da 6,7 faiz artım nəzərdə tutulur. Qeyri-neft sektorunun ən önəmli sahələrindən biri olan kənd təsərrüfatını bir daha vurğulamaq istəyirəm, çünki millət vəkilləri bu sahəyə xüsusi diqqət yetirirlər. Aqrar sektora dövlət dəstəyi davam etdiriləcəkdir. Aqrar sektorda emal sənayesinə və aqromarketinqin, aqroservis xidmətlərinin kənd yerlərində inkişafına xüsusi diqqət yetiriləcəkdir. Çıxışımda qeyd etdiyim 13 sahə üzrə xüsusi proqramlar hazırlanıbdır. Bu sahələr üzrə dövlətin dəstəyi gücləndiriləcəkdir. Misal üçün, deyə bilərəm ki, pambıqçılıq üzrə gələn il 130 min hektar torpaq sahəsinin ayrılması nəzərdə tutulur. 116 min hektar sahədə  19 rayonu əhatə etməklə 26 aqroparkın yaradılması təşviq olunur. Bütün bu tədbirlər nəticəsində gələn il, qeyd etdiyim kimi, qeyri-neft sektoru hesabına 2,5 faiz artıma nail olmaq niyyətindəyik. Hesab edirik ki,  nəzərdə tutulan tədbirlər və Azərbaycan iqtisadiyyatının mövcud potensialı, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən aparılan islahatlar bu nəticələrə gəlməyə tam imkan verəcəkdir. Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm.
Sədrlik edən. Çox sağ olun, Şahin müəllim. Mən  belə başa düşdüm ki, iki il yarım əvvəl qoyulan bu investisiyaların hamısının bəhrəsini biz artıq 2017-ci ildə götürməyə başlayacağıq və bunun hesabına da bu artım, gəlir olacaq. Elədirmi?
Yerdən. (Eşidilmir.)
Sədrlik edən. Çox sağ olun. Buyursun maliyyə naziri Samir   Şərifov.
S.Şərifov,  Azərbaycan Respublikasının maliyyə naziri.
Çox sağ olun. Hörmətli cənab Sədr, hörmətli millət vəkilləri və hökumət üzvləri! Burada qeyd olunduğu kimi,  Milli Məclisin  komitə iclaslarında da dövlət büdcəsinin layihəsi və növbəti 3 il üçün əsas parametrlər ətraflı müzakirə edilmişdir. Son 2 gündə Məclisin plenar iclaslarında da müzakirələr davam etdirilmişdir və mən ilk növbədə müzakirədə çıxış edən millət vəkillərinə dövlət büdcəsinin hazırlanması prosesinə verdikləri qiymətlərə görə minnətdarlığımı bildirmək istərdim. Eyni zamanda, konstruktiv müzakirələri də çox yüksək dəyərləndirirəm. Qısaca olaraq onu qeyd etmək istərdim ki, millət vəkillərinin çıxışlarında qaldırılan bir sıra problemlərlə bağlı, sözsüz, hökumət də  müvafiq  təhlillər aparacaq və bununla əlaqədar öz təkliflərini təqdim edəcəkdir. Yalnız onu qeyd etməliyəm ki, burada millət vəkilləri də bizimlə həmfikirdirlər ki, növbəti ilin dövlət büdcəsi ilk  növbədə yığcam büdcədir. Amma eyni zamanda da, xeyli balanslaşdırılmış büdcədir. Belə ki,  dövlət büdcəsi bu dövrün çağırışları nəzərə alınmaqla və ölkə iqtisadiyyatı qarşısında müəyyən risklər təhlil edilməklə tərtib olunub və o,  ilk növbədə sosialyönümlülüyü ilə səciyyələnir.
Digər tərəfdən, burada dövlətin əsas prioritetləri, daha doğrusu, onların maliyyə təminatı məsələləri öz əksini tapmışdır. İlk növbədə bəzi deputatlar  müdafiə ilə bağlı məsələlərə  xüsusi olaraq toxundular, digər  tərəfdən də,  sosial öhdəliklərimizin həyata keçirilməsi diqqət mərkəzində oldu. Bizim xarici öhdəliklərimizin həyata keçirilməsi,  beynəlxalq təşkilatlara üzvlük haqlarımızın ödənilməsi, beynəlxalq fəaliyyətin həyata keçirilməsi ilə bağlı səfirliklərimizin saxlanılması və sair bu kimi məsələlər büdcədə  öz əksini tapmışdır. Eyni zamanda,  müəyyən beynəlxalq tədbirlərin həyata keçirilməsi üzrə ölkə tərəfindən götürülmüş öhdəliklərin yerinə yetirilməsi məsələləri dövlət büdcəsində tam əksini tapmışdır. İnvestisiya proqramları ilə əlaqədar da hesab edirik ki,  dövlət büdcəsində  müəyyən vəsait nəzərdə tutulub. Habelə yeni bir sahə olan sosial mənzillərin tikintisi layihəsinə də vəsait ayrılıb. Şübhəsiz ki, növbəti ilin dövlət büdcəsi cari ilin dövlət büdcəsi ilə müqayisədə 1,5 milyard manatdan azdır. Bu da, hesab edirəm ki, hazırda hökumətin  makroiqtisadi sahədə apardığı siyasətin məntiqi bir davamıdır. Belə ki, burada Mərkəzi Bankın İdarə Heyətinin sədri də çıxışında  bu məsələlərə toxundu. Hazırda dövlət başçısının tapşırığına əsasən Maliyyə Sabitliyi Şurası tərəfindən müvafiq tədbirlərin hazırlanması prosesi gedir. Bu tədbirlərin əsas qayəsi məhz ondan ibarətdir ki, makroiqtisadi sabitlik təmin olunsun. Bunun əsasında da biz artıq gələcəkdə dayanıqlı inklüziv artımı  təmin  etmək iqtidarında olacağıq. Bunun  vacib  elementlərindən biri də pul-kredit siyasətinin fiskal siyasət ilə daha sıx əlaqələndirilməsidir. Dövlət büdcəsində bu reallıqlar öz əksini tapmışdır. Hesab edirəm ki, mövcud iqtisadi şəraitə uyğun hazırlanmış dövlət büdcəsi Azərbaycan dövlətinin gələcək inkişafının təmin edilməsi üçün vacib bir mərhələ olacaqdır. Çox sağ olun.
Sədrlik edən. Çox sağ olun, Samir müəllim. Bu gün gündəliyimizdə 6 məsələ var idi. 6 məsələnin birini, demək olar ki, bu gün yekunlaşdırdıq. Sabah gündəlikdə 5 məsələ olacaq. Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun büdcəsi, yaşayış minimumu, ehtiyac meyarı, Milli Məclisin, eləcə də Hesablama Palatasının xərclər smetası haqqında məsələlər müzakirə olunacaq. Bugünkü iclasımız sona çatdı, sağ olun.

EDİLMƏMİŞ
ÇIXIŞLARIN MƏTNLƏRİ

7 dekabr 2016-cı il

Rüfət Quliyev. Hörmətli cənab Sədr, hörmətli deputat həmkarlarım, hörmətli hökumət üzvləri, media mənsubları, xanımlar və cənablar! Qeyd etmək istəyirəm ki, 2017-ci ilin büdcə layihəsi dərin və obyektiv təhlilə söykənən, dövlətçiliyimizin və xalqımızın mənafeyinə cavab verən fundamental bir sənəddir. Layihə ilə tanışlıq göstərir ki, onu hazırlayanlar, ilk növbədə Maliyyə Nazirliyinin əməkdaşları sənədin günün tələbinə cavab verməsi üçün əllərindən gələni əsirgəməmiş, möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin arqumentli və proqram xarakterli göstəriş və çıxışlarından irəli gələn vəzifələri tamamilə      özündə cəm edən mükəmməl bir layihəni Milli Məclisə təqdim etmişlər. Əvvəlki illərdə olduğu kimi, gələn ilin büdcə layihəsi də sosialyönümlüdür və bu sahənin xərcləri ümumi büdcə xərclərinin 40 faizindən çoxunu təşkil edir.
Məndən əvvəl çıxış edənlər büdcə layihəsində nəzərdə tutulan xərclərin istiqamətləri barədə öz fikir və mülahizələrini bildirdilər. Ona görə də bu məsələlər barədə danışıb vaxtınızı almaq istəmirəm.  Biz artıq postneft dövrünün tələbləri ilə yaşayırıq.  Qeyri-neft sektorunun inkişafında isə önəmli yer aqrar sektora məxsusdur. Sözsüz ki, aqrar sektorun inkişafında aqroparkların və müasir tipli iri fermer təsərrüfatlarının rolu danılmazdır. Çox yaxşı haldır ki, son vaxtlar belə təsərrüfatların yaradılmasına xüsusi fikir verilir və bu istiqamətdə işlər uğurla gedir.
Möhtərəm Prezidentimizin bölgələrə səfərləri, yeni kənd təsərrüfatyönümlü obyektlərin açılışında iştirakı və yenilərinin yaradılması haqqında proqram xarakterli tapşırıqları bu sahədə lokomotiv rolunu oynayır. Respublikanın 19 rayonunda əlavə olaraq 26 aqroparkın yaradılması vacib məsələ kimi qarşıda durur. Prezident tərəfindən dekabr ayının 7-də “Milli iqtisadiyyatın və iqtisadiyyatın əsas sektorlarının strateji yol xəritəsi”nin təsdiq olunması haqqında Fərmanın imzalanması ölkə iqtisadiyyatının inkişafına yeni nəfəs verəcək və aparılan islahatları daha da sürətləndirəcəkdir.
Bir iqtisadçı alim kimi məni narahat edən bəzi məqamları diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm. Mən bir məsələ üzərində – aqraryönümlü kiçik və   orta sahibkarlığın inkişafı üzərində dayanmaq istəyirəm. Düzdür, bu sahə bizdə  inkişaf relsinə yeni çıxmışdır. Amma kənd rayonunun deputatı kimi müşahidələrim göstərir ki, bu sahənin daha da sürətli inkişafı üçün potensial imkanlar böyükdür. İlk növbədə onu bildirmək istəyirəm ki, kənd yerlərində bir ətalət hökm sürür. Nəinki pay torpaqlarından, hətta həyətyanı sahələrdən də bəzən kənd əhalisi səmərəli istifadə edə bilmir.  Bu barədə mən keçən həftə seçicilərlə keçirdiyim görüşdə də qeyd etmişəm. Əgər kəndli kənd təsərrüfatı məhsullarını mağazadan alırsa, onda daha kənddə niyə yaşayır? Kəndli ilk növbədə öz ailəsini, sonra da bazarı məhsulla təmin etməlidir. Belə olarsa, məhsul bolluğu da yaranar, ucuzluq da olar.
 Ancaq kəndliyə kömək etmək lazımdır. Kənd əhalisinə xırda kreditlərin verilməsi geniş vüsət almalıdır. 2000–5000 manatlıq güzəştli kreditlər kənddə yaşayan bir çox ailəni ayağa qaldıra bilər. Düzdür, bəri başdan deyə bilərəm ki, bu kreditlərin ən azı 25–30 faizi təyinatı üzrə istifadə olunmayacaq. Ancaq 70–75 faizi real işə sərf olunsa, bu, kənd məhsullarının artımına böyük dəstək olar. İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, bu ölkələrdə məcmu məhsulun 70 faizə qədəri kiçik və orta sahibkarların payına düşür. Biz də bunu hədəf seçməliyik.
Digər vacib məsələ kənd təsərrüfatı kooperasiyalarının yaradılmasıdır. Bu barədə müvafiq qanunun həyata keçirilməsini sürətləndirmək lazımdır. Heç bir fərdi təsərrüfatçı müasir texnikanı təklikdə ala bilməz. Güc birlikdədir. Ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunmasında kiçik və orta sahibkarlara geniş meydan verilməli və onlara hərtərəfli köməklik göstərilməlidir. Necə deyərlər, “çörək olarsa, mahnı da olacaq”.
Bir məsələni də qeyd etmək istəyirəm ki, bizdə sahibkarlıq fəaliyyətinin təbliği çox zəifdir. Mən neçə ildir ki, öz çıxış və müsahibələrimdə deyirəm ki, televiziya kanallarının birində “Sahibkar saatı”, yaxud  buna oxşar, digər adda bir rubrika açılsın  və bu verilişdə dövlət məmurları, sırf nəzəriyyəçilər yox, işlərində uğur qazanmış sahibkarlar çıxış edib öz təcrübələrini digər sahibkarlarla da bölüşsünlər. Ancaq böyük rus təmsilçisi İ.A.Krılovun məşhur təmsilində deyildiyi kimi, “araba hələ də yerindədir”. Televizorun hansı kanalını açsan, çal-çağırdır, xörək bişirmək üsullarını göstərirlər. Belə bayağı verilişlər nə qədər olar? Yaxşı olar ki, xalqa faydası dəyə biləcək verilişlər gündəmdə olsun, kiçik və orta sahibkarların fəaliyyəti təbliğat mövzusu olsun.
Bəzi deputatlar deyirlər ki, Dövlət Neft Fondunun xarici banklarda saxlanılan vəsaitlərinin müəyyən hissəsi ölkəyə gətirilsin. Mən belə təkliflərin qəti əleyhinəyəm və hesab edirəm ki, bu bizim valyuta ehtiyatlarımızın azalmasına yol açar.
Mən də onun tərəfdarıyam ki, ölkədə valyuta mübadiləsi məntəqələri bərpa edilsin və “qara bazar”da baş verən çirkli valyuta əməliyyatlarına son qoyulsun. İndiki şəraitdə bu çox vacibdir.
Təqdim olunan büdcə layihəsini bəyənirəm, onun qəbul olunmasına səs verəcəyəm və deputat həmkarlarımı da buna dəvət edirəm. Diqqətinizə görə öz minnətdarlığımı bildirirəm.
Eldəniz Səlimov.  Hörmətli Sədr, hörmətli hökumət üzvləri və   deputat həmkarlarım! Mən də çıxış edən bir çox deputat  yoldaşımın fikirlərinə tərəfdaram və 2017-ci ilin dövlət büdcəsinə səs verəcəyəm. Çünki bu büdcə dünyada iqtisadi və siyasi böhranın hökm sürdüyü və Azərbaycanın da bu böhrandan ziyan gördüyü     bir dövrdə hazırlanıb müzakirəyə çıxarılmışdır. Belə reallıq zəminində hazırlanan büdcə həm problemlərimizi şərh edir, həm də qarşıda  duran vəzifələri aydın göstərir. Bu çox yaxşı haldır. Ona görə ki, əvvəllər yol verilən səhvləri təkrar etməməliyik. İlk növbədə daşıdığımız vəzifəyə məsuliyyətlə yanaşmalıyıq. İnkişaf üçün yeni yollar arayıb axtarmalıyıq. Neftdən asılılığı aradan qaldırıb iqtisadiyyatı şaxələndirməli, regionları möhkəmləndirməli, kənd təsərrüfatını inkişaf etdirməliyik. İnsanların şəhərə və xarici ölkələrə axınının qarşısını almalıyıq.
Yaxşı yadımdadır. Bir neçə il əvvəl Xaçmaz rayonunda bir qoca məndən soruşdu: “Rayonumuzda zavodlar bağlandı, üzüm sahələri məhv edildi, pomidor-xiyar pula getmir, bəs nə edəcəyik?” Tutulduğumu görüb sualının cavabını özü verdi: “Kəndə, kənd təsərrüfatına belə baxsaq, pulumuz olmayacaq, işsiz qalacağıq, yaxşı dolana bilməyəcəyik”. Yaxşı ki, hörmətli Prezidentimiz regionların inkişafına qayğını artırdı. Yerlərdə əhalinin irəli sürdüyü təklifləri həqiqətə çevirdi. Bu gün mən həmin qocanın söylədiklərinin həqiqət olduğunu daha dərindən anlayıram. Bunu bizə bugünkü büdcəmiz də anladır.
Vaxtilə Xaçmaz rayonunda çoxlu istehsal müəssisələri olub. Lakin hakimiyyətsizlik dövründə və eləcə də sonrakı illərdə onların çoxu sıradan çıxıb. Xaçmaz rayonu respublikanın ən iri tərəvəzçilik rayonlarından biri sayılırdı. Nədənsə bu sahə də nəzarətdən kənarda qalmışdı.
Bu gün Xaçmaz rayonu  mədəni cəhətdən çox inkişaf etsə də, burada kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsinə ehtiyac böyükdür. Bütün bunları nəzərə alaraq cənab Prezidentin tapşırığı ilə Xaçmazda yeni müasir emal sənayesi müəssisələri, kənd təsərrüfatı müəssisələri, fındıqçılıq, bağçılıq təsərrüfatları yaradılmış və aqropark tikilib istifadəyə verilmişdir. Sözsüz ki, bu öz iqtisadi səmərəsini verəcəkdir. Ancaq emal sənayesinin daha da genişləndirilməsinə, mövcud zavodların yenidən qurulmasına, müasir texnologiya ilə təmin olunmasına ehtiyac var. Yeni suvarma sistemləri tətbiq olunmalıdır. İstehsal olunan məhsulların bazarı tapılmalıdır. Bu bir həqiqətdir ki, sahibkar bu gün istehsal etdiyi məhsulu vaxtında istədiyi qiymətə sata bilmir. Bakı bazarlarında buna lazımi şərait yaradılmır, süni maneələr mövcuddur. Nəticədə 1000 tonlarla məhsul məhv olub gedir. Axı, bu, puldur, insanların dolanışığıdır.
 Ölkəmizin iqtisadi vəziyyətini nəzərə alaraq büdcə gəlirlərinin artmasına zəmin yaradacaq bir neçə əlavə təklifimi də bildirmək istəyirəm. Büdcə daxilolmalarının artırılması və vergidən yayınma hallarının minimuma endirilməsi məqsədi ilə nağdsız hesablamaların aparılmasının stimullaşdırılmasını, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının artırılmasını və həmin məhsulların xaricə ixracının stimullaşdırılması məqsədi ilə ixracla məşğul olan fiziki və hüquqi şəxslərin gəlir vergisindən azad olunmasını, turizm sahəsinin inkişaf etdirilməsini, xarici turistlərin ölkəyə cəlb edilməsini, göstərilən xidmətlərin dəyərinin hamıya əlverişli olması üçün bu sahəyə üçillik vergi güzəştlərinin tətbiq  edilməsin təklif  edirəm. Diqqətinizə  görə  təşəkkür  edirəm.